Morgunblaðið - 16.03.1984, Blaðsíða 30

30
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 16. MARZ 1984
Um áhrif áburðar
í stöðuvötn
— eftir dr. Björn
Jóhannesson
í fjölmiðlum bryddir við og við á
umræðu um hugsanlega áburð-
armengun í stöðuvötnum, en með
því er átt við skaðleg áhrif of mik-
ils magns af áburðarefnum á líf-
ríki vatnanna. Vitað er, að allvíða
erlendis geta áburðarefni frá
sorpeyðingarstöðvum þéttbýlis
eða frá víðlendum og háræktuðum
akurlendum valdið mengun af
þessum toga, og mun þetta megin-
ástæða þess, að einnig íslendingar
vilja vera á verði gegn því, að
okkar tæru vötn og elfur verði
menguð af þessum sökum. Um-
ræður um þessi fyrirbæri eru til-
efni eftirfarandi hugleiðinga um
áhrif áburðarefna á vatnalífríki.
Ræktun lands og
ræktun vatna
Búfjárframleiðsla grundvallast
á gróðri sem vex úr jörðu, og eru
margvíslegar ræktunaraðferðir
nýttar til að auka afrakstur jarð-
argróðurs, þar með talin notkun
áburðarefna. Á sama hátt grund-
vallast framleiðsla nytjafiska á
þeim svifjurtagróðri sem dafnar í
vatninu, en vöxtur slíks gróðurs er
einkum háður magni jurtanær-
ingarefna sem fyrirfinnast í vatn-
inu, á sama hátt og vöxtur þurr-
lendisjurta er háður jurtanær-
ingarefnum, eða áburðarefnum, í
jarðveginum. Sá einn munur er
hér á, að iífkeðjan í vatninu er
nokkru flóknari en á þurrlendinu,
þar sem búféð leggur sér jurtir til
munns. Einstaka fiskar eru raun-
ar jurtaætur, en í flestum tilvik-
um er fiskurinn dýraæta, þar sem
átan er annaðhvort minni fiskar
eða smádýr, sem lifa beint eða
óbeint á svifjurtum vatnsins.
Vaxtarlögmál grassins á túninu og
svifjurtanna í vatninu eru þau
sömu: Til staðar þurfa að vera
sömu jurtanæringarefnin; ljós og
ákveðið hitastig þurfa að vera
fyrir hendi; í jarðveginum þarf
auk þess að vera hæfilegur raki,
en í vatninu er þetta að sjálfsögðu
ekki vandamál.
Beinast liggur við að mæla
framleiðslugetu lands fyrir bú-
fjárafurðir og getu vatns til fram-
leiðslu nytjafisks með því að
ákvarða hve mikið flatareining af
landi framleiðir af viðkomandi
búfjárafurð, og hve mikið flatar-
eining af vatni framleiðir af
nytjafiski. Að því er vötnin varð-
ar, skulum við styðjast við þessa
viðmiðun. Um afrakstur þurrlend-
is verður hér fátt eitt sagt.
Til að auka framleiðslu fisk-
tjarna eða smærri fiskvatna hefur
um aldaraðir verið borinn á
áburður, annaðhvort lífrænn
áburður ellegar, í seinni tíð, til-
„En þá verður að gera þá
kröfu, að þeir sem taldir
eru sérfræðingar, svo og
náttúruverndar-stjórn-
völd, grundvalli ráðlegg-
ingar og ákvarðanir um
náttúruvernd á stað-
reyndum. Og hér hafa að
mínu mati a.m.k. tveir
forystumenn á þessum
vettvangi — tveir vatna-
líffræðingar er starfa við
Hafnarháskóla og Há-
skóla íslands — fallið á
prófinu og lent á villigöt-
um.“
búinn áburður. Áburðarmagnið er
breytilegt eftir náttúrlegri frjó-
semi viðkomandi vatns, eftir
hnattstöðu og tegundum nytja-
fisks. Mér skilst að ekki fari fjarri,
að það magn af áburði sem ráðlegt
er að bera í vötn sé af ámóta
stærðargráðu og það áburðar-
magn sem borið er á nærliggjandi
graslendi til hæfilegrar heyfram-
leiðslu. I amerískum handbókum
eru þeir áburðarskammtar sem
ráðlagðir eru í fisktjarnir eða vötn
á sviðinu 70—110 kg N/ha +
30—45 kg P/ha árlega; auk þess
örlítið af kalíum. Gagnslítið er
talið að bera í vötn minna magn
en 30 kg N/ha + 15 kg P/ha á ári.
Mjög litlir áburðarskammtar geta
jafnvel reynst skaðlegir með því
að örva gróður botnfastra jurta
(sefgróðurs), sem skoða ber sem
illgresi í fiskvötnum.
Það magn jurtanæringarefna
sem berst í tiltekið vatn, kemur úr
jarðvegi og bergtegundum við-
komandi vatnasvæðis. Þar sem
jörð er frjósöm, nægur raki og
loftslag hlýtt, verður rotnun líf-
rænna efnasambanda og veðrun
eða leysing bergefna tiltölulega ör,
og á slíkum stöðum verða frjósöm
vötn. Þar sem veðrátta er köld,
eins og á íslandi, er rotnun líf-
rænna jarðvegsefna svo og leysing
steinefna hægfara. í slíku um-
hverfi berst tiltölulega lítið af
jurtanæringarefnum út í ár og
stöðuvötn með lækjum, dragám
eða jarðsigsvatni, og þar eru vötn
því tiltölulega ófrjósöm og fram-
leiða lítið magn af nytjafiski á
flatareiningu. Fyrir Mývatn, sem
telja má meðal frjósömustu vatna
landsins, skilst mér að meðal-
framleiðsla silungs muni vera
rösk 10 kg á hektara á ári. Til
samanburðar má nefna, að meðal-
tölur, sem lesa má af bandarískum
handbókum um framleiðslu nytja-
fiska í fisktjörnum eða vötnum,
liggja flestar á sviðinu 150—250
kg á hektara á ári. Mest uppskera
sem ég hefi rekist á í slíkum hand-
bókum er 450 kg af fiski á ha á ári.
Hér er að vísu í fæstum tilvikum
um silung að ræða, sem mun til-
tölulega afrakstursminni en flest-
ir aðrir ferskvatnsfiskar. Eigi að
síður sýnir þessi samanburður, að
íslensk silungsvötn eru að mun
ófrjósamari en vötn í hlýrta
n, loftslagi, enda eru íslensk vötn
tiltölulega fátæk af jurtanær-
ingarefnunum köfnunarefni (N)
og fosfór (P).
Til þess að fá sambærilega upp-
skeru af grasi á hektara á íslandi
og t.d. í Danmörku eða í Mið-
Evrópu, þarf.að öllum jafnaði að
bera á talsvert meira áburðar-
magn hérlendis en í þessum lönd-
um. Hið sama á eflaust við varð-
andi framleiðslugetu og áburðar-
þörf silungsvatna hérlendis. Hóf-
leg áburðarnotkun á íslensk tún er
um 100 kg N/ha + 35 kg P/ha +
mismunandi magn af kalíum.
Væntanlega mætti skoða slíkan
skammt sem hóflegan, væri um
það að ræða að bera áburð í fisk-
vötn. En þessi fræðilega niður-
staða er raunar óháð þeirri stað-
reynd, að markaður fyrir íslensk-
an silung er eflaust ónógur til þess
að standa undir kostnaði við
áburðargjöf í silungsvötn.
Ég tilfæri hér að gamni dæmi
um ótrúlega mikil áhrif áburðar-
notkunar á laxaframleiðslu á vest-
urströnd Kanada. Seiði Kyrra-
hafstegundarinnar red salmon
(rauðlax) dveljast um eins árs
skeið í ferskum stöðuvötnum áður
en þau halda til sjávar. Með
áburðargjöf í eitt slíkt vatn jókst
framleiðslugeta vatnsins fyrir sjó-
gönguseiði svo mjög, að gengd
rauðlax í þetta vatnasvæði varð 36
sinnum meiri en fyrir áburðar-
gjöfina. Með því að dreifa áburði
að verðmæti samsvarandi 1 millj-
ón ísl. króna, varð verðmætis-
aukning laxins um 25 milljónir
króna.
í sambandi við áhrif túnáburðar
á laxaframleiðslu leiddi ég að því
nokkrar líkur í grein sem birtist í
júlíhefti Freys 1982, að aukin
laxagengd í íslenskar ár síðustu
áratugina myndi fyrst og fremst
að þakka vaxandi notkun tilbúins
áburðar, enda skolast ætíð nokkuð
af slíkum áburði, einkum köfnun-
arefni, út í læki, vötn og ár. Þetta
samhengi varð þó skyndilega rof-
ið, þegar laxveiðar Færeyinga
urðu óhóflega miklar. Sem dæmi
um einstakar ár, þar sem áhrif
áburðarnotkunar eru auðsæ, er
Laxá á Ásum. Á vatnasvæði ár-
innar eru víðáttumikil tún og tvö
allstór stöðuvötn, Svínavatn og
Laxárvatn, en í slíkum vötnum
nýtast áburðarefni að mun betur
til framleiðslu svifþörunga en í
ám, þar sem vatn hverfur oft á
skömmum tíma til sjávar, og um
leið glatast mikilvæg áburðarefni
og svifjurtir. Og eflaust hefur hin
tiltölulega mikla laxaframleiðsla
Eliiðaánna að verulegu leyti stoð
sína í áburðarefnum sem berast í
Elliðavatn frá byggðarlögum,
ræktun og búfjárhaldi á vatna-
svæðinu.
Hvað er áburdarmengun?
í eimuðu vatni, eða vatni án
nokkurra jurtanæringarefna, þríf-
ast svifjurtir ekki né nokkurt líf.
Með vaxandi magni jurtanær-
ingarefna eða áburðarefna, eink-
um N og P, eykst að öðru jöfnu
framleiðsla svifjurta. En þar kem-
ur, að gegnsæi vatnsins verður
mjög lítið vegna mikils svifjurta-
magns, og þar með minnkar stór-
um ljóstillífun (fótósýnþesa)
vegna birtuskorts og á sér þá stað
aðeins í þunnu yfirborðslagi. Fer
svo að lokum, að á yfirborðinu
myndast þétt lag af svifjurtum
eða slýi, svo þétt að ljós kemst
ekki lengur niður í vatnið. Þar
með hættir ljóstillífun og súrefn-
isframleiðsla í vatninu jafnframt.
Vegna súrefnisskorts verður vatn-
ið fúlt og banvænt öðrum lífverum
en súrefnisfælnum bakteríum.
Það er mengun eða spilling á líf-
kerfi vatns af þessu tagi, sem
ofhleðsla af áþurðarefnum —
fyrst og fremst af N og P — veldur
stundum á vatnasvæðum mann-
margra byggðarlaga. Sem dæmi
mætti nefna, að í eitt áburðar-
mengað vatn í Wisconsinfylki í
Bandaríkjunum barst á einu ári
um 500 kg N og 70 kg P á hvern
hektara vatnsins.
Um magn af áburðarefn-
um í íslenskum vötnum
Þegar Mývatn er undanskilið, er
mér ekki kunnugt um að fyrir
hendi séu nokkur gögn um það
magn af köfnunarefni og fosfór,
sem berst í íslensk silungsvötn.
Jón Ólafsson haffræðingur hefur
unnið mikið og frábært starf varð-
andi íburð N og P í Mývatn. í
flestum tilvikum mun N fremur
en P vera takmarkandi fyrir svif-
jurtagróður í vötnum, og tafla 1
hér að neðan greinir aðeins það
magn af köfnunarefni sem sam-
kvæmt rannsóknum Jóns ólafs-
sonar berst í Mývatn á fimm mán-
aða gróðrartímabili sumarsins.
Þá er ógetið þeirrar athyglis-
verðu og væntanlega mikilvægu
niðurstöðu Jóns ólafssonar, að á
3ja mánaða tímabili að sumrinu
bindi svifþörungurinn Anabaena
hvorki meira né minna en 80 kg af
frjálsu köfnunarefni loftsins á
hektara. Hér er um einstakt líf-
fræðilegt fyrirbæri að ræða — ef
rétt reynist — því að Anabaena
hefur reynst lítilvirk eða óvirk til
vinnslu frjáls köfnunarefnis á
norðurslóðum. En miðað við um-
rædda bindingu frjáls köfnunar-
efnis, berst Mývatni rúmlega 90
kg N/ha yfir sumarmánuðina. í
Tafla I.
Meó lindum er renna í Mývatn berst:
Við úrvinnslu Kísiliðjunnar á botnleðju
skilar verksmiðjan aftur í vatnið:
Úr ræktuðu landi á vatnasvæði Mývatns berst:
Frá mannabústöðum á vatnasvæði Mývatns berst:
Frá hugsanlegri I milljón laxdönguseiðastöð
mjndi, skv. áætlun Björns Jóhannessonar, berast:
Samtals
7 kg N/ha
2 „
1,3 „
0,4 „
0,4 „
H,1 „
Bridge
Arnór Ragnarsson
Bridgefélag
Sauðárkróks
Laugardaginn 25. febrúar var
spilaður aðaltvímenningur hjá
félaginu og urðu úrslitin þessi:
Gunnar Þórðarson
— Björn Guðnason 497
Páll Hjálmarsson
— Garðar Guðjónsson 486
Jón Tryggvi Jökulsson
— Steingrímur Sigfússon 473
Einar Svansson
— Skúli Jónsson 452
Kristinn Ólafsson
— Geir Eyjólfsson 451
Bjarki Tryggvason
— Halldór Tryggvason 448
Mánudaginn 5. marz var spil-
uð hjóna- og parakeppni hjá fé-
laginu og varð staða efstu para
þessi:
Einar Svansson
— Sigríður Sigurðardóttir 261
Erla Guðjónsdóttir
— Haukur Haraldsson 233
Elín Pálsdóttir
— Valgarð Valgarðsson 225
Hjördís Þorgeirsdóttir
— Broddi Þorsteinsson 225
Skúli Jónsson
— Margrét Sigmundsdóttir 224
Skúli Ragnarsson
— Efemía Gísladóttir 219
Bridgefélag
kvenna
Þann 5. marz var spilaður eins
kvölds tvímenningur. 3 efstu pör
voru:
Júlíana Isebarn
Morgunblaðið/Arnór.
Sveit Gests Jónssonar varð í þriðja sæti í sveitakeppninni á Bridgehátíð. Talið frá vinstri: Sigfús Örn Árnason, Jón
Páll Sigurjónsson, Ragnar Magnússon, Sverrir Kristinsson og Gestur Jónsson. Forseti BSÍ, Björn Theodórsson,
afhenti verðlaunin.
- Margrét Margeirsdóttir 265 Anna Lúðvíksdóttir parakeppni. Keppt var í fjórum
Una Thorarensen - Lilja Petersen 241 10 para riðlum. Eftirtalin pör
— Nína Hjaltadóttir 258 Mánudaginn 12. marz hófst urðu stigahæst: