Morgunblaðið - 16.03.1984, Blaðsíða 26

26
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 16. MARZ 1984
Um Þorleif í Múla, Ólaf frá
Sjávarborg og Ara á Skútu-
stöðum og um andlát séra
Þórðar á Grenjaðarstað
— eftir Brynjólf
íngólfsson
í sunnudagsblaði Morgunblaðs-
ins 19. febrúar þ.á. birtist grein,
eftir Svein Guðjónsson, undir
fyrirsögninni „Hver skrattinn fór
heim túnið" og fjallar um hið dul-
arfulla andlát séra Þórðar Guð-
mundssonar á Grenjaðarstað, árið
1741.
Grein þessi er í meginatriðum
rétt, en þó er tónninn mjög
hlynntur séra Þórði á Grenjað-
arstað, en allstaðar þar sem
minnst er á séra Þorleif Skapta-
son, prófast í Múla, eða Ólaf Þor-
láksson frá Sjávarborg, tengdason
séra Þorláks, er annaðhvort alveg
þagað fyrst um kosti og jafnvel
um galla þeirra, eða hreinlega
greint rangt frá, til dæmis er
ólafur talinn „ættar- og menntun-
arlaus“. Gegn þessu vil ég segja
nokkur orð, til varnar þessum for-
feðrum mínum, ekki þó til að efna
til einhverskonar „maraþon-
skrifa" í „áflogastíl grimmra
hunda", heldur aðeins til að taka
svari þessara merku forfeðra, þótt
það snúist um atburði, sem nú eru
flestum löngu gleymdir.
Segja má að við Sv. Guðjónsson
séum sammála um, að orsök þess-
ara hörmulegu atburða, í júlí 1741,
sé hinn mikli kali, sem raunar
væri réttara að kalla fjandskap,
milli nábúanna á Grenjaðarstað
og Múla. Þorleifur er oft nefndur í
ritum um þennan tíma, hann var
m.a. „officialis", þ.e. varamaður
eða staðgengill biskups á Hólum,
bæði eftir dauða Björns Þorleifs-
sonar, 1710, þar til Steinn Jónsson
tók við embætti 1711 og eftir
dauða Steins biskups, árið 1739,
um hríð og eftir brottför Harboes,
19/6 1745, þar til Halldór Brynj-
ólfsson tók við embætti, árið 1746.
Um það sem vikið er að í nefndri
grein, að óvild sú, sem komst á
milli prestsetranna í Múla og
Grenjaðarstað, hafi átt rót sína að
rekja til keppni þeirra séra Þórðar
á Grenjaðarstað og Þorleifs próf.
Skaptasonar í Múla um biskups-
tign, er það að segja að mér er
ekki kunnugt um neitt slíkt, enda
þótt mér sé vel kunnugt um að
gott orð fór af Þórði sem afbragðs
Sjávarútvegsráðuneytinu bárust
alls um 330 athugasemdir við útgef-
inn kvóta einstakra fiskiskipa, en
frestur til að skila inn athuga-
semdum rann út fyrir nokkru. Stefnt
er að því, að úrvinnslu þeirra verið
lokið síðar í þessum mánuði. Sam-
kvæmt heimildum Morgunblaðsins
eru ekki líkur á verulegum breyting-
um á heildarkvótanum, en ákveðnar
hafa verið nokkrar breytingar á út-
reikningi einstakra flokka.
I fyrri útreikningum þurftu ný
skip að hafa verið að veiðum í eitt
ár eða meira til þess að fá reynslu-
kvóta. Nú hefur sá tími verið
styttur niður í 5 mánuði og geta
þá eigendur skipanna valið á milli
reynslukvóta eða meðalkvóta.
Þá verða breytingar á útreikn-
ingi kvóta báta á bilinu 10 til 20
lestir, en þar verður reiknaður út
námsmanni (sbr. Æviskrár Páls
E. Ólasonar), þá hafði séra Þor-
leifur ekki síðra orð á sér. T.d. seg-
ir Páll Eggert Ólason svo um Þor-
leif Skaptason (Saga íslendinga
VI. bindi, bls. 179): „Officialis eftir
Stein biskup var séra Þorleifur
Skaftason að Múla, mikilmenni í
öllum greinum, en forn í háttum,
prýðilega gefinn og vel að sér.“ í
æviskrám Páls Eggerts segir m.a.
svo um séra Þorleif: „Var gáfu-
maður mikill og manna best að sér
og það játar Harboe í skýrslum
sínum. Jón byskup Árnason vildi
hafa hann til byskups eftir Stein
byskup Jónsson og ýmsir, jafnvel
Harboe, höfðu það á orði, en
ofdrykkja var talin honum til
tálma. Hann kenndi mörgum
skólalærdóm. Hann var afar-
menni að burðum, hreingerður og
fornmannlegur í háttum; eru um
hanú þjóðsagnir miklar." Um
keppni milli þeirra séra Þorleifs
og séra Þórðar um biskupsemb-
ættið er mér ekki kunnugt, enda
myndi hvorugur hafa fallið
Harboe allskostar í geð. Harboe
vildi helst að Hólabiskup yrði
danskur maður eða norskur en ef
horfið yrði að því að skipa málum
strax, nefndi hann fimm klerka
hæfasta í Hólastifti, þá séra
Þorstein Ketilsson á Hrafnagili,
sem Harboe leist best á sem bisk-
up, séra Örn Bjarnason á Mel í
Miðfirði, séra Stefán Einarsson í
Laufási, séra Jón Þorleifsson
(Skaptasonar) þá dómkirkjuprest
á Hólum og séra Jón Jónsson á
Hofi á Höfðaströnd (Páll E. Óla-
son, Saga íslendinga VI. bindi, bls.
179). Það liggur því ljóst fyrir, að
það þurfti meira til en að hafa
góðan námsferil til að hafa mögu-
leika til að öðlast þetta valda-
mikla embætti. Hinn væntanlegi
biskup þurfti einnig að dómi
Harboes að vera persónulega
gallalaus. Það liggur því ljóst
fyrir, að meginorsök misklíðarinn-
ar milli þeirra Þorleifs og Þórðar
getur ekki hafa verið svo sem Sv.
Guðj. telur í grein sinni. Sv. Guðj.
nefnir margt annað miklu lík-
legra; t.d. skapofsa sr. Þórðar sem
virðist hafa verið einkar laginn
við að afla sér óvildarmanna og
jafnframt fer naumast hjá því, að
við lestur greinar Sv. Guðj., og
nýr meðalkvóti. Gerður verður
greinarmunur á útgerð slíkra báta
eftir því hvort þar er um að ræða
aðalstarf eða aukastarf. Verða þá
þeir bátar, sem gerðir eru út í
aukastarfi teknir frá, þegar með-
alkvóti hinna verður reiknaður út.
Er þetta gert til að bæta hlut
þeirra, sem hafa aðalatvinnu af
útgerð þessara báta en hafa ekki
vegna nýlegra kaupa fengið
reynslukvóta heldur meðalkvóta,
sem miðaðist við meðalafla allra
báta í þessum flokki og var því
óeðlilega lágur.
Veiðar á kola í dragnót og veið-
ar á grálúðu og steinbít á línu til 1.
maí verða að hálfu leyti utar.
kvóta, en eftir þann tíma verða
aðeins kola- og grálúðuveiðarnar
áfram að hálfu utan kvóta. Heild-
arkvótinn verður síðan endurskoð-
aður 8. apríl næstkomandi.
lýsingar á ytra útliti séra Þórðar,
hljóti sú tilfinning að koma upp í
huga þeirra, sem þekkja nokkuð
til útlits og mikilleika séra Þor-
leifs, að séra Þórður hafi hreint og
beint þjáðst af öfund, eða
„komplexum" í garð þessa ríka,
karlmannlega eldri starfsbróður.
Niðurstaða mín er því sú: Það
gat ekki komið til neinnar keppni
milli þeirra séra Þorleifs og séra
Þórðar um biskupsembætti á Hól-
um. Hvorugur kom til mála, og
alls ekki séra Þórður, sem þá var
aðeins hálffertugur.
Er þá næst að víkja að ætt og
uppruna tengdasonar séra Þor-
leifs, þess sem munnmælasaga
segir hafa verið bæði „lítillar ætt-
ar og menntunarlaus", skv. gr. Sv.
Guðj. í næstsíðasta dálki á bls. 63.
Ólafur var sonur Þorláks lög-
réttumanns og annálsritara í
Sjávarborg, Skagafirði, Markús-
sonar iögréttumanns Péturssonar
á Syðri Völlum á Vatnsnesi. Móðir
Ólafs var einnig síður en svo
„ættlaus", Hólmfríður Aradóttir
bónda á Sökku í Svarfaðardal,
Jónssonar prófasts og skálds í
Vatnsfirði, Arasonar, sýslumanns
í Ögri Magnússonar, sýslumanns
prúða, Jónssonar Magnússonar á
Svalbarðai Kona séra Jóns Ara-
sonar í Vatnsfirði var Hólmfríður
Sigurðardóttir Oddssonar, biskups
Einarssonar, prests í Eydölum,
ættföður flestra „austfirsku
skáldanna".
Þorlákur Markússon lauk 1712
námi í Hólaskóla, en hirti ekki um
prestskap, en gerðist síðar bóndi,
fyrst í Gröf á Höfðaströnd en síð-
ar (frá 1732) í Sjávarborg í Skaga-
firði, til dauðadags. Hann var tal-
inn fróðleiksmaður, lögspakur,
„heppinn læknir" og vel ritfær
(reit m.a. Sjávarborgarannál).
Þorlákur var vel efnum búinn,
þótt hann ætti a.m.k. 10 börn.
Þetta var út af því, sem gr.höf.
segir um „ættleysið". Það er oft
nauðsynlegt að vita nákvæmlega
um það sem menn eru að tala um,
áður en farið er að dreifa taði sínu
um allar jarðir.
Þegar menn rekast á nöfn eins
og Ara í Ögri, Odd biskup, Einar í
Eydölum, Magnús prúða eða Jón á
Svalbarða má vera ljóst að hér eru
engir aumingjar á króknum.
Svar mitt við þeirri skoðun að
Ólafur Þorláksson hafi verið
„ættlaus" er því nægjanlegt til að
hrekja þá kenningu, þar sem
sannað er að hann átti mjög
skammt að sækja til manna sem
voru forystumenn hér á landi á
sínum tíma.
Skal nú loks vikið lítillega að
ævi Ara á Skútustöðum, enda má
segja að hann sé tilefni máls þessa
alls, beint eða óbeint.
Þau Ólafur og Jórunn láta hið
umrædda barn sitt heita „hinu
heilaga nafni" ættar Ólafs, Ara,
og fæddist hann sumarið 1738.
Faðerni Ara hefur allt frá því
fyrsta verið vefengt, sennilega
vegna hinnar illkvittnislegu vísu
séra Þórðar (sbr. grein Sv. Guðj.)
þar sem nefndur er „leppurinn
hans Skúla". Skúli, síðar landfóg-
eti; var sonur séra Magnúsar pr. á
Húsavík, Einarssonar prests í
Garði í Kelduhverfi, Skúlasonar
pr. í Goðdölum í Skagafirði,
Magnússonar. Móðir Skúla land-
fógeta, kona séra Magnúsar á
Húsavík, var Oddný Jónsdóttir frá
Keldunesi. Séra Magnús á Húsa-
vík féll út af báti og drukknaði,
árið 1728, en árið 1723 hafði séra
Þorleifur misst konu sína, Ingi-
björgu Jónsdóttur, og þama þótti
honum fáanlegt konuefni sitt, hið
Brynjólfur Ingólfsson
„Niðurstaöa mín er því sú:
Það gat ekki komið til
neinnar keppni milli
þeirra séra Þorleifs og
séra Þórðar um biskups-
embætti á Hólum. Hvor-
ugur kom til mála, og alls
ekki séra Þórður, sem þá
var aðeins hálffertugur.“
þriðja. Þorleifur var enn ekki
nema tæplega sextugur. Hann bað
því Oddnýjar, ekkju séra Magnús-
ar, sem stóð ein uppi með börn sín,
og gengu þau í hjónaband 21. mars
1730. Oddný setti það skilyrði að
Þorleifur skyldi ljúka við að kenna
Skúla syni hennar undir skóla og
lauk því með stúdentsprófi Skúla,
26. mars 1731.
Hann fór svo utan til Kaup-
mannahafnar 1732, og lagði þar
stund á lögfræði, en lauk aldrei
prófi, enda fékk hann bólusótt það
ár, en kom svo heim og settist að í
Austur-Skaftafellssýslu sem
sýslumaður og bjó þá í Bjarnar-
nesi, en 1736 fór Skúli aftur utan
og kom heim með skipunarbréf
fyrir sýslumannsembætti í Skaga-
firði og sat fyrst að Gröf á Höfða-
strönd, en eftir 1741 á Ökrum í
Akrahreppi.
Frá 1749 varð Skúli landfógeti
og settist þá að í Viðey, en um
landfógetatíma Skúla skal ekki
rætt hér. Ætlunin var að kanna
hvort Skúli hefði verið nálægt
Múla í Aðaldal á getnaðartíma
barnsins, Ara Ólafssonar, sem tal-
inn er fæddur á miðju sumri 1738,
að því frumskilyrði væri fullnægt.
Hafi Ari fæðst nálægt miðju
sumri, eins og Indriði Þorkelsson
á Fjalli segir í bók sinni „Milli
hafs og heiða“, verður að teljast að
Ari hafi fæðst í júlí 1738 og því
verið getinn 9 mán. fyrr, eða í nóv-
ember 1737. Þá var Skúli vissulega
kominn til landsins og er engan
veginn ólíklegt að hann hafi
skroppið vestur í Þingeyjarsýslu
um haustið til að heilsa upp á
venslafólk sitt.
Til að játa einnig að Skúli hafði
þann þekkta hæng að vera vífinn,
má minna á að a.m.k. tvisvar var
honum kennt barn á þessum ár-
um, 1736—1737. Fyrir annað barn-
Kvótakerfíð:
Breytingar á út-
reikningi einstakra
flokka ákveðnar
ið sór hann (sbr. vísu Sveins
Sölvasonar, sem þekkt er) en hitt
barnið viðurkenndi hann og
kvæntist móður þess 7. sept. 1738,
Guðrúnu, laundóttur séra Björns
Thorlacius í Görðum á Álftanesi.
Niðurstaða þessarar spurn-
ingar: Er líklegt að Skúli hafi ver-
ið það nærri á umræddum tíma,
að hann hefði þess vegna getað
komið til greina sem faðir barns-
ins? Svarið við því er játandi. Það
er meira að segja líklegt að Grenj-
aðarstaðafólki hafi verið kunnugt
um komu Skúla að vestan haustið
1737 og jafnvel haft ferð hans í
flimtingum. Því verður ekki neit-
að, að tækifærin buðust og allt
komið undir heilindum Skúla við
konuefni sitt, fröken Guðrúnu
Thorlacius frá Görðum; og trú-
mennsku Jórunnar í Múla við
kunningja sinn, Ólaf Þorláksson.
Um þau mál verður ekki sagt með
vissu héðan af og engri blóðprófun
komið við.
Hins vegar var öldin síst betri
en okkar öld og því skal ekkert
fullyrt, en þó skal tekið fram, að
Ari Ólafsson á Skútustöðum líkt-
ist miklu meira Ara sýslumanni í
Ögri, langalangafa Ólafs Þorláks-
sonar; heldur en Skúla eða hans
ættfólki.
Meginmunurinn á grein Sveins
Guðjónssonar í Mbl. 19. febrúar og
framangreindri afstöðu minni er
raunar ekki annar en sá, að
Sveinn byggir mál sitt fyrst og
fremst á munnmælum og þjóðsög-
um, en ég hefi leitast við að skýra
málið með því að styðjast við rit-
aðar heimildir þekktra og viður-
kenndra sagnfræðinga eða ætt-
fræðinga.
Ég er sammála Sveini um það
að sterkar líkur séu til þess, að
séra Þórður hafi látist af manna-
völdum, enda þótt ekkert verði um
það fullyrt nú.
Ég er Sveini þakklátur fyrir að
hafa birt grein sína og hvet hann
tii að halda áfram á sömu braut-
um. Það eru ótrúlega mörg tilvik,
ekki ósvipuð, sem gaman er að
velta fyrir sér á þennan hátt. Um
það, hvað skeð hefur, er séra Þórð-
ur á Grenjaðarstað fannst örend-
ur undir rekkjunni í svefnhúsi
sínu sumarið 1741, „svo sem mátti
fastast verða af öðrum troðið, eða
hann gat þrengt sér sjálfur í ör-
vita æði“, eins og Indriði Þorkels-
son á Fjalli komst að orði, og einn-
ig segir hann: „Átti þetta að vera
af völdum sendingar, er séra Þórði
hefði verið send, og hafa nöfn
þeirra feðga, Þorleifs prests og
Ara, svo og Ólafs mágs þeirra,
verið við það bendluð í sögnum
og munnmælum. Kom og annar
vofeiflegur atburður fyrir, nokkr-
um árum síðar, þá er Þorleifur
prófastur fórst í kíl einum eða
tjörn, ómerkri, neðan við Aðal-
dalshraun, þeirri er engum manni
hefur orðið að fjörtjóni, fyrr eða
siðar, svo vitað verði. Týndist þar
sá maður, er verið hafði einhver
merkastur klerka í Hólastifti um
sína daga í hvívetna, sá, er svo var
mikill kunnáttumaður og svo bæn-
heitur, að hann kom af, með vígsl-
um og yfirsöng, þeim hinum illa
vágesti, sem valdið hafði reim-
leika í Siglufjarðarskarði og orðið
margra manna bani, sá maður, er
bæði var forspár og svo rýninn
og fjölfróður að hann skildi mál
fuglanna í loftinu. Má það með
sanni segja, að lítið legðist að lok-
um fyrir þessa tvo hálærðu
Staða-klerka og að naumast væri
einleikið um afdrif þeirra.
Sú flimtan og orðrómur, er á
lagðist um hag Jórunnar prófasts-
dóttur, var á þá leið, að Skúli
Magnússon væri faðir að barni
hennar. Virðast munnmælin gera
ráð fyrir, að hann sé um þær
mundir kennslupiltur hjá Þorleifi,
en hann er þá raunar orðinn
sýslumaður í Skagafirði, er Ari
sonur Jórunnar fæðist. Annað mál
er það, hvort hann yrði eigi allt að
einu bendlaður við faðerni sveins-
ins. En hvað sem um það er, hefur
Ari til þessa verið talinn sonur
Ólafs Þorlákssonar, en ekki Skúla
fógeta, og mun svo verða hér eft-
ir.“
Hrynjólfur Ingólfsson er ráðuneyt-
isstjóri samgönguráðuneytisins.