Lesbók Morgunblaðsins - 22.12.1969, Side 6
standa orðin „upphafning kross
ins“, sem voru það uppruna-
lega heiti á hátíðinni. Liðu nú
níu ár og þá týndist kross-
inn, þegar Arabar tóku Jerú-
salem og hefir ekkert framar
til hans spurzt.
Áhrifin af þeim almennu
mannréttindum, sem Constant-
ínus keisari veitti kristnum
mönnum eftir langar oggrimmi
legar ofsóknir, og einnig þau
tíðindi, sem um kristnina bár-
ust i sambandi við fund kross-
ins, leiddu til þess að kross-
inn varð mjög útbreiddur í
kirkjulecri list og daglcgu lífi
manna. Árið 3G2 var kross sett
,ur á basiliku eina í Veróna á
Ítalíu, og tekið var að móta
krosstákn á slegnar myntir. Þá
var einnig tekið að bera kross
á langri stöng við skrúðgöng-
ur. Krossmerki var höggvið
inn í legsteina, málað eða skor-
ið á líkkistur og einnig á marga
hluti, sem notaðir voru til dag-
legra þarfa. Þá var einnig tek-
ið að smíða stóra krossa og
reisa þá við vegamót og víðar
undir berum himni. Frá upp-
hafi miðalda eru enn varð-
veittir sumir krossar, en aðrir
hafa verið endurnýjaðir og
standa enn víða úti í náttúr-
unni, svo sem menn munu hafa
séð, ef þeir hafa ferðazt um
Norður-Ítalíu.
Nálægt aldamótunum 400
skrifaði kirkjufaðirinn Chrys-
ostomos: „Krossinn, sem allir
höfðu eitt sinn viðbjóð á, hið
bölvaða verkfæri ýtrustu refs-
ingar, er nú orðið hið æski-
legasta og heiðraðasta tákn. Nú
Egypzt lifstákn
Latneski krossmrí
Þýzki krossinn
Jerúsaiemskross
Hugleiöingar um krossinn
er það að finna hjá þjóðhöfð-
ingjum og þegnum, hjá konum
og körlum, hjá meyjum og hús-
freyjum, frjálsum mönnum og
þrælum. Alls staðar sjá menn
það mikils metið og heiðrað: f
húsum inni, á veggjum og þök-
um, í borgum og þorpum, á
torgum, meðfram vegum, i eyði
mörkum, á fjöllum uppi og í
dölum niðri, á eyjum hafsins
og í skipum, í bókum og á
vopnum. . .“
Krossinn var kominn í tízku
-»og orðinn að menningarlegri
táknmynd, jafnvel áður en tí-
undi hver maður í Rómaveldi
hafði tekið kristna trú.
(Úr kirkjulistinni): Róðu-
krossinn.
Þeir krossar, sem í fornöld
voru notaðir til að pína menn
og deyða, voru ekki allir eins,
heldur þvert á móti marg-
breytilegir, eins og áður var
frá greint. Þess vegna eru
einnig krossar í kirkjulistinni
margbreytilegir, enda baetast
hér einnig við guðfræðilegar
og listrænar kröfur og stefn-
ur. f amerískri kennslubók fyr-
ir lítil böm er börnunum kennt
að greina á milli 6 mismunandi
s gerða af krossum, og þeim er
sagt hvað hinar ýmsu gerðir
tákna, enda skíptir það miklu
máli, til þess að þau líti ekki
á krossana sem töfragripi,
heldnr sem heilög tákn. f
blaðagrein, sem skrifuð var
fyrir norskan almenning, voru
myndir af 17 mismunandi gerð-
um af krossum, og fylgdu skýr-
ingar með. Þó eru til miklu
fleiri gerðir af krossum, svo
sem keltneskir, nestórianskir
og koptveskir krossar, sem
ekki voru á þeinri mynd.
c
umir kirkjulistfræðingar
telja að róðukrossinn sé há-
mark í listrænni túlkun á guð-
fræði krossins (theologia
crucis) og meta róðukrossinn
meira en alla aðra krossa, enda
eru sumir þeirra mikil lista-
verk. Þó eru róðukrossar ekki
meðal þeirra elztu gerða af
krossum, sem vér hittum fj’rir,
heldur latnesku og grísku
krossamir.
Þá er um róðukross að ræða
þegar útskorin mynd af öllum
likama Jesú er áföst viS kross-
inn og fest með nöglum. Þá
telja sumir það róðukxoss þeg-
ar lágmynd af líkama Jesú eða
jafnvel máluð mynd af honum
krossfestum er á krossinum.
Almennt var talið að róðu-
krossar væru ekki til eldri en
frá 6. öld, en þeir eru til á
innsiglum allt frá annarri og
þriðju öld og geymdir í vest-
rænium söfnnam.
Jesú Kristur var uppmálaður
krossfestur fyrir augum yðar,
segir Páil postuli í Galatabréf-
inu (3,1). Þótt PáU hafi ekki
notað neina mynd, heldur að-
eins munnlega lýsingu til að
flytja orðið um krossinn, þá er
það ljóst að hér er einmitt til-
gangurinn, þæði með málverk-
um af krossfestingunni og með
róðukrossinum, að uppmála
Jesúm Krist krossfestann, að
boða hann mönnum, einnig þeg
ar engin orð eru sögð.
Á elztu róðukrossunum er
Jesús sýndur íklæddur fótsíðri
skikkju, standandi á fótbratti
krossins, og er enginn þjáninga
blær á andliti hans, og nynd-
in sýnir hann í fullu fjöri. I
þeim stíl eru margir róðukross-
ar fyrstu aldimar.
Á tímum Gregoríusar mikla
páfa tekur róðukrossum að
fjölga í kirkjum, og á 10. öld
eru þeir orðnir mjög algengir,
og taldir nauðsynlegir á
hverju altari. Síðar var svo á-
kveðið að prestur mætti ekki
flytja messu nema róðukross
væri á altari.
Margir mótmælendur telja
róðukrossinn ómissandi á altari,
með því að hann minnir stöð-
ugt þjónandi prest á
þungamiðju fagnaðarboðskapar
ins, friðþægingardauða Jesú
Krists.
Eftir þá vakningu, sem heil.
Fransiscus frá Assisí kom af
stað, urðu talverðar breytingar
í kirkjulist og helgisiðum á 13.
öld. Fransiscanar helguðu sig
meðal annars hjúkrun sjúkra,
og bæSi þeirra regla og aðrar
hjúkrunarreglur tóku að gera
helgimyndir í þeim tilgangi að
sýna þeim sjúku hvernig
Drottinn þjáðist með þeim.
Mikill þjáningablær er á mynd
unum, Jesús er oft sýndur með
þyrnikórónu, nakinn að öðru
leyti en því að um lendar hans
er vafið mjóu klæði, eða klæð-
ið er hnýtt á annarri mjöðm.
-*■ ’-öfuðið til hægri,
fætur eru lítið eitf krepptir um
hnén, annar fóturinn hefir
verið iagður utan á hinn og
neglt er gegn um báða með ein-
um nagla, svo að krossfesting-
arnaglamir verða alls þrír í
stað fjögurra áður.
siðbótaröldinni útrýmdu
reformertar kirkjur öllum sín-
um róðukrossum, en margar
lútherskar kirkjur héldu þeim
og sömuleiðis enskair kirkjur.
Lítið eitt var smíðað af nýjum
róðukrossum í lútherskum sið,
og þeim fer nú aftur fjölgandi
í lútheirskum kirkjum.
Menn þurfa ekki að fara til
aimarra landa til að sjá róðu-
krossa. Þeir eru til hjá oss,
bæði fomir og nýir. Einn ný-
legur kross er á altari Há-
skólakapellunnar. Annar róðu-
kross úr lútherskum sið hér á
landi og nú geymdur á Þjóð-
minjasafni, er kominn frá
Kaldaðanesi, þangað gefinn af
sr. Halldóri Jónssyni einhvern
tíma á milli 1670 og 1678.
Um þennan kross segir
Kristján Eldjárn þjóðminja-
vörður, nú forseti íslands, á
þessa leið, í bók sinrd, „Hundr-
að ár í þjóðminjasafni”, 17.
kafla: „Krossinn er 156 cm á
hæð, en Kristslíkneskið eða
róðan, er þó nokkru lægri,
hvort tveggja er skorið út úr
valinni eik. Efst á krossinum
er útskorið spjald með I.N.R.I.,
svo sem venja er, Iesus Nazar-
enus Rex Judæorum, en róðan
er heilskorin og gerð að
gotneskum hætti; Kristur hang-
ir á handleggjunum, fætur
krepptir um hnén, einn nagli
gegnum báðar ristar, opið sár
á hægri síðu, höfuð hallt til
hægri og augun nær lokuð.
Lendaklæðið er með stórum
hnút á vinstri mjöðm”.
Tilgangur róðukrossa er að
benda á friðinn í þjáningunni.
Svo segir í sálmi eftir Frey-
stein Gunnarsson:
Sjáið manninn, hrjáðan,
hæddan
himins æðsta kærleik gæddan,
bera þyngstan kvala kross.
Grátið heitum hryggðar tárum,
hann sem nístur banasárum,
gefur lífið öllum oss.
Drúpir höfði á krossi Kristur,
kærsti og hezti er sonur
misstur,
vafinn djúpri dauðans ró.
Drottinn friðar, lífsins ljómi
lostinn hörðum refsidómi,
kvalinn sárt á krossi dó.
Krossfáninn.
,,Sjáið krossins fána, kannist
djarft við það, að þér krossins
séuð menn” segir sr. Friðrik
Friðriksson í einum æskulýðs-
sálmi. Og í öðrum sálmi segir:
„Sjáið merkið, Kristur kallar,
krossins tákn hann ber”. — Við
hvaða merki á hér sálmaskáld-
ið? Er nokkuð til sem kallast
krossins fáni — og hvað er þá
helzt um hann að segja?
Um krossfána getur í mjög
fornum heimildum frá kirkju-
feðrum nálægt aldamótum ann-
arrar og þriðju aldar (Mimici
us Felix, d. um 225). Lítill
latneskur kross er efst á
langri stöng, en áfast við
stöngina ar flagg, hvítt að lit,
með rauðum krossi. í kirkju-
list nútímans má oft sjá mynd
af hvítu lambi, en lambið horf-
ir aftur fyrir sig, beygir vinstri
framfót aftur og upp á við, og
heldur þannig stönginni með
krossfánanum, svo að fáninn
blaktir yfir hrygg lambsins
aftanverðum. Krossfáni lambs-
ins hefir hlotið nafnið páska-
flagg eða gunnfáni páskanna.
Lambið táknar hér Krist upp-
risinn, og krossfáninn er sig-
urtákn hans. í þessum fána
kemur fram allt önnur hlið á
merkingu krossins, en sú, sem
áður var rædd. Róðukrossinn
tilheyrir föstudeginum langa,
en krossins fáni er merki pásk-
anna og sigursællar upprisu
Drottins.
1. apókryfu guðspjalli frá
fjórðu öld, er nefnist Nikodem-
usarguðspjall, segir að Jesús
hafi stigið niður til Heljar með
páskafánann. í Op. 17,14 segir
á þessa leið: Þessir munu heyja
stríð við Lambið, og Lambið
mun sigra þá, því það er Drott-
inn drottnanna og Konungur
konunganna.
Myndin af lambinu með sig-
urfánann, lambinu, sem horfir
aftur, líkt og það sé að bíða
eftir öðrum lömbum, heíur
þann tilgang að minna oss á
orð Jesú: Fylg þú mér!
Margt fleira mætti segja um
lambið með krossfánann, en
það verður hér ekki gert, held
ur mun reynt að beina hugan-
um að krossins fána og staldra
við á nokkrum stöðum í ald-
anna rás. Áður var getið um
þann kross, sem Constantínus
keisari sá í vitrun og setti í
ríkisfána sinn. Sumir álíta þó
að hann hafi notað Ch-R merk-
ið, það er fangamark Krists í
fánann, en þetta merki er al-
gengt í kirkjulistinnL Aðrir
telja að hann hafi notað
latneskan eða grískan kross í
fánann, og vel er hugsanlegt
að um einhvers konar sam-
tengingu hafi verið að ræða.
Þegar aldir Uðu, grelnðust
sumar gerðir krossfánans alveg
frá lamhinu, komust inn í
menninguna og urðu óháðar
kirkjulistinni og fagnaðarboð-
skapnum. Krossferðir hefjast í
lok 11. aldar, eins og almennt
er kuin.nugt. Síðustu ár þeirrar
aldar taka krossfarar að sauma
rauðan kross á hægri öxl yfir-
hafna sinna, til merkis uan að
þeir ætli í herferð til að vinma
Landið helga úr höndum
Araba. Sögu krossferðanma
geta allir lesið í menningair-
eða mannkynssögu. Um tveggja
alda skeið fengu páfar og fleiri
kirkjuhöfðingjair því til vegar
komið að konumgair og hertog-
ar fóru með heri sína urndir
fánum krossins í miklar her-
ferðir í margvís'legum tilgangi.
Hvemig þessi sterka og undar-
lega hreyfing var notuð og mis-
notuð, er almennt kunnugt, en
sjaldan rétt metið. Suroar
krossferðir voru faraar til að
kristna heiðnar þjóðir, svo sem
Venda, Prússa og Finna. Göm-
ud helgisögm segir að í einmi
alíkri ferð hafi Dannebrog
komið svífandi niður frá
himni til hermamma Danakon-
un,gs, þegar þeir voru í miklum
þremginguiir.. Um leið og kross-
fáninm kom svífamdi niður,
heyrðu hermennimir raust,
sem gaf þeim heit um fuill'kom-
inm sigur í hvert sinm, sem þeir
lyftu þessum fána andspænis
óvinum símum. Þefcta var, eins
og kuinmiugt er, á krossferða-
tímanum. Enn í dag stendur Vít
usmessa í almanaki voru þann
15. júní, en sagan segir að á
þeim degi hafi Damir sigrað í
bardaga gegn ofurefli liiðs á
undursaiml'egan hátL Venja er
að telja að þetta hafi gerzt ár-
ið 1219. En ranimsóknir hafa
sýnt að Dannebrog hefir verið
notað sem konungsrflagg fyrir
þann tíma. Eitthvað raun.veru-
legt býr á bak við helgisögrt-
inia, Einn danskur sagmfræð-
ingur segir á þessa leið:
„Það gat ekki verið hrein
tilviljum i glumdroða orrustu,
sem fékk bláa og gula ljóna-
flaggið til að víkja uim alla
framtíð fyrir rauðuim og hvítum
krossfána” (Sal. kom,v.).
En hvað gerðist í raun og
veru, sem fékk Dand til að gera
kirkjulegan krossfáma að kon-
ungsfánia og þjóðfána? Það veiit
enginn. Sagnfræðingar hafa
lengi haldið að einhver páfi
hafi sent Dönum vígðam krosis-
fána, því vitað er að páfacnir
gerðu það, bæði 4 krossfeTða-
tímunum og öldum áður, t.d. á
K arlun gatí m ab iliriu.
Hvert mannsbam á íslandi
veit hvernig Damnebrog lítur
út, enda hefir þjóð vor lengi
lifað undir þeim fána, og líka
frsendur vorir, Norðmemn.
Danska flaggið telst elzti þjóð-
fáni heims af þeim, sem nú eru.
Önnur Norðurlandaflögg eru
líka krossfánar, sömuleiðis
svissneski fáninn og allmörg
fiögg ömnuir. En sá er aðalmuin-
urinn á svissmieska fánanum og
þeim danska, að á þeim fyrr-
greinda er gTÍskur kross í
miðju og rauði dúkuirinin mynd-
ar eina heild, en latneskur
kross í danska fánarauim skipt-
ir rauða flaggdúknuim í fjóra
hluta. Á gömiiu dönsku kalk-
miálverki frá 15. öld er till
mynd af Knáti helga hertcyga,
Fnaanih. á bls. 29
6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
22. desember 1969