Lesbók Morgunblaðsins - 22.12.1969, Blaðsíða 14

Komið að Kvískerjum
loftinu eins og löngum í sumar.
Við sátum i stofunni á Kví-
skerjum og Guðrún, önnur systr
anna, bar okkur kaffi. Þarna er
•ndrúmsloftið mótað af rósemi
og hljóðleika, og þannig er
framkoma þeirra systkinanna.
Þeir Flosi, Ari og Helgi voru
ekki heima þessa stundina. En
Sigurður og Hálfdán tóku því
með stakri þolinmæði að vera
tafðir frá varkum. Það væri
synd að segja að þeir mikluð-
ust af þekkingu sinni, eða
reyndu að troða henni á fram-
færi. Eins og góðra visinda-
manna er háttur, eru þeir treg-
ir til fullyrðinga, og yfirlýsing-
ar um störf sín og athuganir
hafa þeir ekki á hraðbergi.
„Þið hljótið að lesa einhver
kynstur“, sagði ég. En þeir
höfðu heldur ekki á takteinum
neinar yfirlýsingar um það,
hvað þeir læsu. „Við lesum
kannski eitthvað af því sem
berzt“, sagði Sigurður.
„Og hvað berst einkum?"
„Það eru engin ósköp sem
berast“. Og síðan ekki meira
um það. En hvað með jörðina,
ég spurði hvort hún væri góð.
„Beit þótti góð hér á Kví-
skerjum, þegar til náðist“,
sagði Sigurður. „Það var talin
höfuðkosturinn við þessa jörð.
Og svo höfum við hlunnindi af
selveiði. í ósnum þar sem
Fjallsá rennur til sjávar, er oft
nokkuð mikið um sel og þar
veíðum við hann.“
„En að öðru leyti búið þið
einkum með fé“, spurði ég. Þeir
kváðu svo vera. Sögðu, að þar
á Kvískerjum væru um 200 fjár
og kýr til heimilis. Túnið er
mjög lítið og ræktunarskilyrð-
in eru ekki út um allt, nema ef
hægt væri að rækta sandimn,
eins og gert hefur verið með
góðum árangri sumstaðar ann-
arsstaðar. Og nú þegar búið er
að brúa árnar, hvað þá með
mjólkurframleiðslu og flutn-
inga austur í Vík?
„Ég hygg að það yrði erfitt“,
svaraði Sigurður. „Breiða-
merkursandur er oft ófær af
snjó langtímum saman. Hér á
Kvískerjum mælist vist einna
miest úrkioma á landiniu: 3,50—4
metnar á ári. Samt eru úrkomu-
dagar ekki- fleiri en í Reykja-
vík. En það getuir orðið gífur-
leg vatnskoma og snjókoma.
Stundum bætir það við fann-
fergið, að snjóiinm skefur nið-
ur af jöklinum, en á svæðinu
milli Kvíár og Fjallsár snjóar
mjög oft í logni og snjór ligg-
ur þair óskafinn tímunum sam-
an og þá getur orðið erfitt að
komast áfram. Þetta er ekki
einsdæmi með snjókomuna hér
á Breiðamerkursandi; á Mýr-
dalssandi snjóar til dæmis
meira en á svæðinu utnhverfis
hann.“
IX.
Oðru hverju hafa þeir
stundað vinin/u að heirman; HáLf
dán hefur verið margar vertíð-
ir í Vestmannaeyjum og stund-
um með vörubíl í vegavinnu,
einkum þó innansveitar. Sigurð-
ur hefur heldur ekki verið al-
veg fastur við búskapinn á
Kvískeirjum; hann hefur stund-
um verið sumarlangt með jarð-
ýtur í Öræfunum. Og um tíma
vann hann vestur í Reykhóla-
sveit og austur á Djúpa-
vogi. En hann undirstrikar, að
hann kunni alltaf bezt við sig í
nánd við jökla og sanda heima-
haganna. Við ræddum jöklana,
sem alltaf eru að hopa og skilja
eftir sig urðarhóla og malar-
kamba.
„Þeir virðast hafa verið í há-
marki á árunum milli 1860 og
70, sagðd Sigurðiur. „Við
Stemmu, nokkru austan við
Jökulsá gekk Bireiðamerkur-
jökull fram í fjöru á árunum
1891 og 1892, og ’þá varð að
sæta sjávarföllum til að kom-
ast þar framhjá. Það er svo
margt í sambandi við jöklana,
sem enn er óútskýrt. Brúarjök-
ull til dæmis, hann hleypur
fram á 70 ára fresti, og ég
held að enginn viti hvaða lög-
mál liggja því til grundvallar."
X.
E g minntist á, að umhverf-
ið hlyti að hafa orðið þeim
hvatning til athugana. Þessi sí-
breytilega og sérstæða náttúra.
Jöklar, sem hlaupa fram eða
hopa á víxl, dutlungafullar
jökulár og framsókn gróðurs-
ins á þeim svæðum, sem nýver-
ið hafa komið undan jöklinum.
Þeir vildu heldur ekki gera lít-
ið úr því; sögðu, að aðstaða til
jarðfræði og náttúrufræðiiðk-
ana væri einstök í Öræfunum.
Einkum þó með tilliti til jökla-
athugana. í ríki náttúrunnar er
margt að sjá, ef vel er að gáð.
Ég minntist fyrr í þessari grein
á Esjufjöllin, lengst norður í
Breiðamerkurjöklinum. Jökull-
inn hefuir að vísu orsakað al-
gera friðun, en hver mundi
tirúa því að þarna þrífast nærri
100 tegundir háfjallaplantma.
Sigurður sagði:
„f Esjufjöllum er eitt fell,
sem Jón Eyþórsson veðurfræð-
ingur, hefur skírt og kennt við
Steinþór Sigurðsson, jarðfræð-
ing. Jón Eyþórsson á heiður-
inn af fleiri örnefnum um þess-
ar slóðir. Nyrzt í öræfajökl-
inum er til dæmis snarbrattur
hamar, sem Jón nefndi Mikil,
eftir bónda sem bjó á Breiðá
um 1587. Og á Breiðá var eitt
sinn prestur sá er Fjölsvinn
hét, og annan klett þama í
jöklinum hefur Jón skírt og
kennt við séra Fjölsvinn. Sum
örnefnin uppi í jöklinum gefa
bendingar og segja sögur, til
dæmis Sveinsgnípa á austur-
brúninni, sem kennd er við
Svein Pálsson lækni. Þann 11.
ágúst 1794 gekk hann á Öræfa-
jökul og er ekki vitað til, að
aðrir hafi gert það á undan
honum. Þá stendur Kárasker
upp úr jöklinum; kennt við
Kána Sölmundarson og gæti
hafa verið innan þess svæðis,
sem Flosi fékk honum til ábúð-
ar.“
XI.
Austur á sandinum hafði ég
séð mér ókunnan fugl, stóran,
gráan og bolmikinn. Tímunum
saman hafði hann flogið yfir
bílnum, og þegar við stigum út,
sveif hann rétt fyrir ofan okk-
ur, eins og honum léki allmik-
il forvitni á því að athuga
þessa ferðalanga sem bezt.
Hálfdán sagði þetta vera Skúm
og kvað varpstöðvar hans vera
þarna á sandinum. Hálfdán hef
Ur athugað fuglalífið í Öræf-
um gaumgæfilega, en telur það
ekki mjög blómlegt: Sjófugl í
Ingólfshöfða, langvía, álka,
lundi, fíll og svartbakur. Þar
eru líka þrjú pör af silfurmáf,
segir Hálfdán og fá pör af Síla
máf. En svo er dálítið annað
sem rekur á fjörurnar hjá
fuglafræðingnum á Kvískerj-
um. Hálfdán sagði:
„Hirugað koma fugliat, s©m ekki
eiga heima á íslandi. Þeir flækj
ast hingað beinlínis eða villast:
Svartþrestir, fjialllfiinikur, bók-
finkur, nettusönigvari, laiuf-
söngvarar og grassöngvarar. í
Svínafelli fann ég hreiður frá
hringdúfu; það er ekki vitað til
þess að hún hafi verpt annars
staðar hér.“
Samtals hefur Hálfdán haft
hendur í hári 100 útlendra fugla
tegunda. Einkum gerist það í
október og nóvevnber, að þcýr
berast upp á strönd Öræfanria
og þá hefur Hálfdán vakandi
auga. Hann gæti átt sjaldgæft
og myndarlegt fuglasafn, en
hann lætur náttúrugripasafnið
njóta árvekni sinnar og kunn-
áttu. Þar eru þeir stoppaðir
upp. Hann telur að þessir fuglar
komi einkum frá Englandi á vor
in, en líka frá Ameríku. Það séu
farfuglar frá Norður Ameríku,
sem hafa að markmiði græna
skóga Suður Ameríku, en villast
þessi í stað norður um hafið og
hafna á sendinni strönd Öræf-
anna.
Ég minntist á þá tíð við Hálf-
dán, þegar við vorum saman í
héraðsskóla á Laugarvatni og
hann var alveg í sérflokki í
grasafræðinni. Ég kvaðst hafa
heyrt, að hann þekkti öll grös
á íslandi. En hann var tregur
til að viðurkenna það; sagðist þó
þekkja öll grös í Öræfum og
flest á íslandi. Það er nefnilega
ein tegund grasa, sem Hálfdán
hefur ekki enn komist yfir að
rannsaka. Það er mosinn og
hinar mismunandi tegundir
hans.
XII.
En hvað um skordýrin?
Síðastliðið vor var Hálfdán rúm
an mánuð við skordýraathugan
ir í Suritsiey; þar llíkaði homum
lífið. Þar var hann einn með
náttúrunni og enginn truflaði
hann við athuganir hans, nema
ef til vill sjófuglarnlr, sem
flögra þar yfir. Og hvað fann
hann? Jú, það voru eiukum fhig
ur, en líka silakeppir, járnsmið-
ir og fleiri skordýr. í Surtsey
var margt, sem vakti áhuga
Hálfdáns og hvaðeina varð
honum rannsóknarefni.
Ég minntist á fiðrildasafnið,
sem margir vita að Hálfdán á í
sínum fórum. Hann gerði lítið
úr því, en náði í fjórar skúffur
með þurrkuðum fiðrildum. Við
hvert fiðrildi stóð heiti þess á
latínu, svo og fundarstaður og
tími. Mörg voru útlend; þau
höfðu borizt yfir hafið. Sum
þessara útlendu fiðrilda eru svo
stór, að það væri auðvelt að
ýmynda sér að þar væru fuglar
á flugi, ef þeim sæiist bregða
fyrir. Önnur eru örsmá. Áður
en Hálfdán setti skúffuna með
stóru fiðrildunum niður að
nýju, tók ég mynd af honum
og á bak við hann var málverk
Asgrims Jónssonar af Öræfa-
jökli; Fagurhólsmýri á kletta-
kambinum, sem trúlega hefur
verið sjávarhamar í eina tíð. En
undirhlíðar jökulsins og snjó-
hvítur kollur hans að baki.
XIII.
IVIeð nokkrum lævíslegum
spurningum komst ég að því að
lokum, áð Háiiifdiáin þeikikiir ailil'ar
þær sextíu tegundir, sem til eru
af íslenzkum fiðrildum Auk
þess þekkir hann flest útlend
fiðrildi, sem berazt hingað með
loftstraumum, eða vörum. Að-
mírálsfiðrildi kemur stundum í
stórum breiðum, sagði hann, líka
þistilfiðirildi, en hvorttveggja
eru þetta útlend dagfiðrildi. Og
stundum hefur hann orðið vair
við kóngafiðrildi, sem er á stærð
við smáfugla.
Kvíárjökull, einn skriðjöklanna,
sem flæða niður um þröng
fjallaskörð í Öræfum. — Að
neðan: Tveir bræðranna á Kví-
skerjum, Hálfdán, til vinstri, og
Sigurður til hægrL
1 4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS

22. desemibar 1969