Lesbók Morgunblaðsins - 22.12.1969, Blaðsíða 5

Egyptar og enn flelrl 'pJðOIr
létu krossfesta menn.
Rómverjar voru því í stórum
félagsskap þegar þeir tóku upp
krossfestinguna, enda ihélzt
hún hjá þeim öldum saman. En
það ber einnig að segja Róm-
verjum til sæmdar að keisari
þeirra, Constantínus fyrsti, lét
afnema krossfestingu úr róm-
verskum lögum (E.B.6. bd. 825)
snemma á fjórðu öld e.Kr. Tal-
ið er einnig að hann hafi bann-
að þrælaeigendum að krossfesta
þá þræla, sem þeir áttu, en
fyrir því er ekki jafn örugg
vissa.
Það höfðu magir krossar
verið smíðaðir í veröldinni áð-
ur en Rómverjar létu smíða
þann kross, sem Drottinn vor,
Jesús Kristur, var negldur á.
Krossinn er mjög gamall, bæði
sem píslartæki og helgitákn.
Og þótt furðulegt megi virð-
ast, var hann víða til sem helgi-
tákn, en þó ekki mikilvægt, hjá
heiðnum þjóðum, og jafnvelhjá
frumbyggjum Ameríku. í heiðn
um trúarbrögðum er krossinn
stundum lífstákn, en stundum
dauðatákn, og svo sem einn
trúarbragðafræðingur hefir sagt
þá er krossinn ekki hlutlaus og
hefir aldrei verið. Hins vegar
er hakakrossinn af öðrum rót-
um runninn. Sums staðar er
hann mynd af sólunni eða tákn
sólarinnar, hjá Kínverjum er
hann tölutákn fyrir tíu þúsund
og hamingjutákn í Búddhadóm-
inum.
í lögmáli Móse er hvorki tal-
að um kross né krossfestingu.
fsraelsmenn grýttu þá, sem
dæmdir voru til dauða, og var
það skjótur dauðdagi í saman-
burði við krossfestingu. Vér
sjáum Gyðinga að verki við líf
lát Stefáns píslarvotts, en Róm-
verjana við líflát Jesú. Kross-
inn var hjá Rómverjum fyrst og
fremst píslartæki og lífláts-
verkfæri fyrir þræ'la, ræningja
og einnig uppreisnarmenn í
löndum, sem þeir höfðu lagt
undir sig. En Gyðingar könn-
uðust vel við krossfestinguna
frá nágrönnum sínum, sem áð-
ur var getið, og undir vald
Rómverja komust þeir frá árinu
63. f.Kr. að telja.
(Krossar og krossfestir menn)
Þegar krossfesta skyldi ein-
hvern mann, varð fyrst af öllu
að hafa handbæran efnivið,
holu I jörðina, og festa kross-
inn í holunni, og var það stund-
um gert með því að festa þar
krosstré. Þá þurfti að grafa
áður tréstubba, sem krossinn
var bundinn við. Þeir krossar,
sem Assýringar notuðu öldum
fyrir Krist, voru eintrjáningar
og ekkert þverrtré á þeim, og
þetta hélzt einnig eftir að tek-
ið var að negla menn á tré.
Þessi kross var nefndur ein-
faldur kross, crux simplcx.
Menri voru þá krossfestir þann
ig að armarnir voru teygðir upp
fyrir höfuð og hendur negldar
fastar við tréð, beint yfirhöfði
mannsins. En þeir krossar, sem
vér höfum séð, eru ekki þannig,
heldur af öðrum gerðum, sem
einnig eru mjög gamlar.
Flestar gerðir af krossum
höfðu eitt stórt þverrtré, og á
það voru armar hins krossfesta
negldar til hægri og vinstri.
Þetta tré var nefnt patibulum.
Á einni gerð af krossum, sem
ýmist er kennd við Egypta-
land eða dýrlinginn Antóníus,
er þverrbjálkinn efst á því
krosstré, sem í jörðu stendur
og lítur þá krossinn út eins og
bókstafurinn T þegar hann er
upphafsstafur. Slíkur kross nefn
ist crux commsisa eða crux an-
sata.
En kross af þeirri gerð, sem
margir bera nú sem skartgrip
um hálsinn, nefnist crux imm-
issa eða crux capítata. Þegar
hann er sléttur með öllu og án
skreytinga, nefnist hann al-
mennt latneskur kross, og tákn
ar upprisuna.
Hvernig var þá krossinn, sem
Jesús var negldur á? Guð
spjöllin segja oss ekki annað
um gerð krossins en að Píla-
tus hafi látið rita yfirskrift og
festa hana á krossinn, uppi yf-
ir höfði Jesú. Samskonar yfir-
skriftir voru algengar hjá Róm
verjum. Yfirskriftin var letruð
á fjöl og nefnd titulus. Þessi
fjöl var ekki borin til aftöku-
staðarins af þeim, sem kross-
festa skyldi, heldur af ein-
hverjum öðrum. Kirkjulegir
listamenn hafa, með mjög góð-
um rökum, gert ráð fyrir því
að Jesús hafi deyddur verið á
þeirri gerð af krossi, sem síð-
ar var frá greint og nefnist
crux immissa. Stundum var fest
ein þverrfjöl á krossinn, svo
að hún myndaði eins konar sæti
fyrir þann, sem krossfestur var,
og nefndist sedile. Undir fót-
um hins krossfesta var enn
ein fjöl, er nefndist hypopodi-
um það er fótbretti. Tilgangur-
inn með báðum þessum fjölum
var sá að ekki skyldi allur lík
amsþungi hvíla á handleggjum
hins krossfesta.
Það tíðkaðist oft að sá hinn
dæmdi maður bæri sjálfur til
aftökustaðarins það stóra þverr
tré, sem hendur hans skyldu
negldar á, en aðaltréð hafði
verið sett upp áður.
Krossfesting var oft þannig
framkvæmd að hendur eða úlfn
liðir mannsins voru negldar á
þverrbjálkann, patibulum, og
þetta tré var síðan fest á aðal-
tré krossins, sem stóð fast í
jörðu, og var svo þverrtrénu
fest í 9 til 12 feta hæð frá
jörðu. Þar á eftir voru fæturn-
ir negldir við aðaltréð, með
einum nagla hvor fótur.
Krossfestur maður varð að
þola hungur, þorsta, miklar
kvalir og einnig krampa, unz
líf hans fjaraði út eða hjarta
hans brast skyndilega. Kross-
festing endaði al'ltaf með dauða
nema menn væru teknir niður
af krossinum tiltölulega fljótt,
en um slíkt eru aðeins mjög fá
dæmi. Ef menn lifðu lengur á
krossinum en valdsmenn eða
böðlar töldu æskilegt vera, voru
bein hinna krossfestu brotin
með járnsleggju til að flýtafyr-
ir dauðanum. Jóhannes segir
oss í sínu guðspjalli að Gyð-
ingar hafi beðið Pílatus um að
bein þeirra þriggja manna, sem
krossfestir voru á Golgata,
skýldu brotin yfir hvíldardag-
inn. Og hann segir að bein
ræningjanna hafi verið brot-
in, en ekki bein Jesú, því hann
var þá þegar dáinn. Einn her-
mannanna lagði spjóti í síðu
Jesú og kom út blóð og vatn.
Um Jesú síðu-sár fjallar hinn
óviðjafnanlegi 48. sálmur Pass-
íusálmanna, ortur út frá klass
iskum týpólógiskum hugmynd-
um Heilagrar kirkju, líkt og
þær koma fram í Biblía paup-
erum. En Biblía pauperum merk
Rómverskur kross
ir Biblía hinna fátæku, og hún
var að mestu leyti í myndum,
þar sem tvær og tvær myndir
voru hlið vi'ð hlið, önnur úr
Gamla testamentinu, en hin úr
því nýja.
Lærðir menn telja að a'llra
þrekmestu menn hafi getað lif-
að allt að því tvo sólarhringa
á krossi, og mun það nærri
hinu sanna, þótt til séu þeir,
sem tilgreina lengri tíma.
Að taka líkin niður af kross-
unum og jarða þau, var sér-
stæð krafa Gyðinga. En heiðn-
ir herforingjar vildu hafa lík-
in sem allra lengst á krossun-
um, til þess að innræta almenn-
ingi ógn og skelfingu. Líkin
voru þá etin af ránfuglum eða
rotnuðu í hitunum, en stundum
ski-ælmuðu leifar holds og sin-
ar á beinunum, svo að beina-
grindurnar gátu haldizt á kross-
trjánum mánuðum saman.
Þegar talað er um krossinn í
guðspjöllunum, þá er þar með
átt við það píslartæki, sem Róm
verjar létu smíða til að kross-
festa Jesúm og þá tvo ræn-
ingja, sem með honum voru líf-
látnir. Þeir sem fram hjá gengu
til að smána Jesúm, skoruðu á
hann að stíga niður af kross-
inum, og kváðust þá vilja trúa
á hann. En Jesús hafði áður
fyrir sagt að hann myndi á
krossi deyddur verða, og líka
yrði sá, sem honum vildifylgja
að taka upp sinn kross ogbera
hann á eftir honum (Matt. 16,24
og hliðstæður Mk. 8,34 og Lúk.
9,23). Þrisvar sinnum sagði
Jesús fyrir pínu sína og dauða
samkvæmt samstofna guðspjöll
unum þremur.
Þegar Pál'l postuli talar um
kross Jesú Krists, þá á hann
við sögu, rás viðburða, þar
sem krossfestingin og þjáning
Jesú og dauði hans á kross-
inum er þungamiðjan. Kross-
inn stendur þannig í miðri
hjálpræðissögunni og bendir á
hjálpræðissöguna sem heild.
Orð krossins, segir Páll, er
heimska þeim sem glatast, en
oss sem hólpnir verðum, er það
kraftur Guðs. En orð krossins
er sú saga, sem greinir frá því,
sem á krossinum gerðist og sá
boðskapur, sem túlkar þá við-
burði og greinir frá gildi og
þýðingu þeirra.
Það sé fjarri mér, segir Páll,
að hrósa mér, nema af krossi
Drottins vors Jesú Krists, fyrir
hvern heimurinn er mér kross-
festur og ég heiminum. Með
þessu á Páll við það að kross
Krists geri að engu alla til-
Þrefaldur kross, nefndur
Páfa-kross
hneigingu hans og annarra trú-
aðra manna til að hrósa sér af
eigin ágæti en aftur á móti hrós
ar hann Guði fyrir þá andlegu
gjöf, sem hann þiggur frá hon-
um fyrir dauða Jesú Krists.
Þegar Pá’ll segir að heimur-
inn sé honum krossfestur, þá
merkir það að heimsins hrós
og lystisemdir eru að engu
gerðar í augum hans. Það sem
veraldlega sinnaðir menn sækj-
ast mest eftir, svo sem auður,
völd og frægð, er orðin einskis
virði í samanburði við andlegar
gjafir Guðs fyrir dauða og upp
risu Jesú Krists. Einnig and-
leg verðmæti, sem áður höfðu
fyrir hann mikið gildi, verða
að víkja fyrir þeim nýju verð-
mætum og þeirri nýju þekk-
ingu, sem fæst með trúnni á
Jesúm Krist, krossfestan og
upprisinn (sbr. Fil. 3,7—11).
Þannig verður krossins orð,
bæði hjá Páli postula og þeim
mörgu boðendum trúarinnar,
sálmaskáldum og öðrum, svo
sem Hallgrími Péturssyni og
Lúther, sama sem fagnaðarboð-
skapurinn í heild.
(Friðartáknið).
Tilgangur manna með kross-
festingunni í heiðnum sið var
sá að pína og deyða aðra menn.
Það er ljóst af sögu krossins,
sem áður var sögð. Krossinn
var hroillvekjandi pís'lartæki í
höndum grimmra manna.
Jesús sagði sjálfur að hann
myridi verða píndur og kross-
festur og gefa líf sitt sem lausn-
argjald fyrir marga (Mt.20,28)
Með því að Jesús dó á kross-
inum, umbreytti Guð honum úr
píslartæki í friðartákn. Eða eins
og segir í einum sálmi í sálma-
bókinni, þá er krossinn í aug-
um kristinna manna friðþæging
arkross. En friðþæging merkir
sama sem sáttargjörð. 1 stað
óvináttu kemur vinátta. í stað
ófriðar kemur friður. í stað von
leysis og tilgangsleysis kemur
von um eilíft líf og markmið í
himneskri veröld Guðs.
Um þá sáttargjörð, sem með
krossinum kom, segir Páll post-
uli á þessa leið (Efes. nýlega
þýtt úr grísku).
í Kristi Jesú aftur á móti
eruð þér, sem fyrrum voruð
fjarlægir, nú orðhir nálægir
fyrir blóð Krists. Því hann er
vor friður, hann sem báða hefir
að einu gjört og brotið hefir
niður múrinn, sem á milli stóð
og skildi oss hvora frá öðr-
um, með því að í holdi sínu
hefir hann afmáð óvináttuna,
það er lögmál boðanna í fyrir-
mælum þeirra, til þess að skapa
í sjálfum sér einn nýjan mann
úr hinum tveim með friðargjörð
sinni, og að friðþægja báða í
einum líkama við Guð, er hann
í sjálfum sér hafði deytt óvin-
áttuna með krossinum.
Og þegar hann kom, þá flutti
hainn fagmiaðairboðlsikap um
frið fyrir yður, sem fjarlægir
voruð, og frið fyrir þá, sem ná-
lægir voru. — IJér með á Páll
við Gyðinga og heiðingja, sem
urðu að nýjum Gu’ðs lýð í krist-
inni kirkju, en áður hafði félags
legt og trúarlegt djúp verið
staðfest á milli Gyðinga og
heiðingja. Nú var ný öld runn-
in upp.
Þannig skóp Guð með krossi
Krists nýja öld í samskiptum
þjóðanna meðal allra þeirra,
sem tóku við orði krossins, það
er að segja boðskapnum um
hinn krossfesta og upprisna
Frelsara.
Um þróun krosstáknsins I
kirkjulist og guðfræði.
Fyrstu aldir kristninnar not-
uðu trúaðir menn krossa miklu
minna en vér gerum, og svo
virðist sem þeir hafi farið ákaf-
lega duR með þá. En kross-
táknið sem athöfn var mikið
notað, það er að segja, menn
gerðu krosstákn með hendinni í
loftið fyrir framan sig, líkt og
menn gera enn, þegar þeir signa
sig í sambandi við hélgar at-
hafnir. Orðin „krossfestur dá-
inn og grafinn" eru með elztu
hlutum trúarjátningarinnar
tekin beint úr Nýja testament-
inu (1. Kor.15). En sýnilegar
myndir af krossinum voru afar
sjaldgæfar í elztu kirkjulist og
finnast varla í katakombunum
né á öðrum kristnum minnis-
merkjum fyrr en á 4. öld. Þó
munu kristnir menn hafa haft
litla trékrossa í húsum sínum.
í borginni Herkulanum hafa
menn fundið leifar af heimili
kristinna manna frá postulatím-
anum, en eins og kunnugt er,
þó fór þessi borg í kaf undir
gjalli og ösku frá Vesuvíusi
árið 79. Þar fundu menn kross
af þeirri venjulegu latnesku
gerð á veggnum, beint á móti
aðaldyrum hússins, og bænastóll
var þar fyrir framan krossinn.
Þarna fannst far í gipsinu, sem
var innan á húsinu, flisar úr
krossinum og naglarnir, sem
höfðu haldið honum á sínum
stað, voru fastir í veggnum.
Litlar hurðir höfðu verið til
beggja handa og var hægt aS
loka þeim yfir krossinum, líkt
og þegar menn loka skáphurð-
um, og opna, þegar næði var
ti.1 að gera bæn sína. Þessi kros3
fannst árið 1938 við fornleifa-
gröft. Kirkjufræðingar teljaað
hófsemin í notkun krossins í
listinni hafi verið til þess að
heiðingjum gæfist síður tæki-
færi til að smána krossinn.
Það voru ákveðnir viðburðir
á fjórðu öld, sem hér ollu
breytingum. Kristindómurinn
varð þá leyfi'leg trú í rómverska
ríkinu. Um vitrun þá eða sýn,
sem Constantínus keisari sá við
milvisku brúna árið 312 hafa
flestir kristnir menn lesið. Þar
um segir að hann hafi á vest-
urhimni séð kross og með kroáíp-
inum þessi orð: In hoc vinces
— með þessu skaltu sigra. Og
Constantínus varð sigursæll. —.
Nokkru síðar létu þau Con-
stantínus og Helena, móðir hans,
byggja kirkju yfir gröf Frels-
arans, og sagan segir að þeir,
sem að verkinu stóðu, hafi þá
fundið kross í jörðu og einnig
járnnagla. Þá staðhæfðu sumir
að þar með væri fundinn sá
sami kross, sem Jesús hafði
verið negldur á. Sögulega séð
virðist lítt hugsanlegt að hér
sé um að ræða sama krossinn,
en hins vegar er það vitað að
krossfundur nálægt miðri 4.
öld vakti mikla athygli mann^.,
og sá kross var varðveittur um
tveggja álda skeið í Jerúsalem.
Hann féll síðar sem herfang í
hendur Persum, þegar þeir her-
námu Jerúsalem 614—615, og
tóku þeir hann með sér tilPer-
síu, en krossinn komst aftur til
Jerúsalem árið 628. Var þá há-
tíð haldin, þann 14. september,
og nefnist hún í voru alman-
aki krossmessa, og í svigum
22. dieseimibeir 1969
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 5