Lesbók Morgunblaðsins - 22.12.1969, Blaðsíða 21

hann hefur aldrei Stt sinn líka.
Og eignast vonandi aldrei".
Ji. júní 1967, örfáum dögum
eftir samtalið við Broner, hvarf
Elmyr frá Ibiza. Hann vair aft-
Ur lagður á flótta, og á flótta
fannst honum sjálfum hann
hafa verið alla tíð.
Faðir Elmyrs var opinber
embættisimaður og óðalseigandi.
Móðir hans var af bankastjóra-
ættum, sem áttu jarðeignir og
víngarða í Mið-Ungverjalandi.
,,Eg var alinn upp í barna-
herberginu af fóstru og heilli
röð af frönskum, þýzkum og
enskum kennslukonum og við
botrðuintuim af siltfiri og Meisismar-
postulíni," segir Elmyr. „Eftir
árstíðum dvöldum við í Biar-
ritz, Ostend, Karlsbad og Par-
ís. Ég átti næriri of örugga
bernsku en ég lifði líka við allt
of mikla vernd“. Þegar foreldr-
amir skildu árið 1923, var El-
myr 15 ána og nú varð hann
eirðarlaus. Hann virtist búa yf-
ir vissum listrænum hæfiieik-
um og þar sem það var talin
viðeigandi tómstundaiðja fyrir
ungan mann af betri stigum,
va/r hann sendur á listaskóla í
Budapest, Munchen og loks til
Panísar.
Þegar hann var 19 ára, átti
hann landslagsmynd á Parísair-
sýningu, við hliðina á andlits-
mynd eftir Vlaminck. Hann
segist hafa þekkt þá Vlaminck,
André Derain, Kees van Dong-
en og Pablo Picasso. „Ég sat
með þeim,“ segir Elmyr, „kvöld
eftir kvöld og fram á nætur í
café du Dóme, árum saman.
Eins og flestir ungir málairar í
Hverfinu, þekkti ég þá alla. Ég
var nákunnugur þeim, nákunn-
ugur þeim“.
En Elmyr var að því leyti
frábrugðinn flestum ungum
málurum, að hann fékk eins
mikla peninga frá fjölskvldu
sinni og hann þuirfti á að
halda. Hann var listamanns-
glaumgosi, sem lifði í tveimur
heimum — heimi málarans og
heimi skemmtanafíkinnar auð-
mannastéttar. Hann átti sér
enga framadrauma og lagði lít-
ið upp úr vinnu sinni. Hún var,
eins og lífið, skemmtun og ekk-
ert annað. Svo kom heimsstyrj-
öldin. Elmyr fór heim til Ung-
verjalands, þegar hún var rétt
að byrja og ári síðar var hann
strTWsfangl. TH allrar hamingju
uppgötvaði fangabúðastjórinn
að hann var málari og lét hann
strax fara að mála af sér and-
litsmynd. „Ég málaði hannmjög
hægt og mjög nákvæmlega,
með allar orðurnar á brjóstinu.
Það var í fyrsta skiptið, sem
listahæfileikar mínir urðu mér
til bjargar, en ekki það síð-
asta.“
Honum var sleppt — en ári
síðar vajr hann aftur tekinn
fastur, og vair nú sendur í aðr-
ar fangabúðir, í Þýzkalandi.
Þegar það rann upp fyrir
Gestapo að hann var Gyðing-
ur í aðra ættina, börðu þeir
hann og brutu annan fótlegg
hans. Hann var lagður inn í
sjúkrahús fyrir utan Berlín og
dag einn veitti hann því athygli
að sjúkrahúshliðið stóð opið.
Hann gekk út og yfir sjúkra-
húslóðina á hækjum sínum —
og leit aldirei um öxl.
Þegar stríðinu lauk voru báð-
ir foreldrar Elmyirs dáinir. Ætt-
arauðinn höfðu Þjóðverjar tek-
ið tiil hanidiangiagnis og nú
voru vínekrumar þjóðnýttar
af Rauða hemum. Elmyr sneri
baki við Unigverjalandi og
stefndi til Friakklands.
Pairís var undursamleg. Þetta
var allt eins og í gamla daga
— með einni hræðilegri undan-
tekningu: Elmyr vair peninga-
laus.
Vordð 1946 bjó hiamm í eirau
herbergi við Jakobsgötu í Par-
ís. Endrum og eins seldi hann
einihverjum hinna gömlu vina
sinnia málverk fyrir 100 doll-
ara, en þegar hann bauð lista-
söfnum Parísar landslagsmál-
verk sín og nektarmyndir, var
þeim hafnað.
Dag einn heimsótti kona auð-
ugs Englendings hann í vinnu-
stofuna. Hún rak augun í teikn-
ingu, sem hékk þar á vegg og
sagði: „Elmyr. . þetta er Pi-
casso, er það ekki?“
Myndin var eftir hann sjálf-
an, lítil teikning af stúlkuhöfði,
ómerkt og óinnrömmuð. Elmyr
brosti. „Hvernig veiztu að
þetta er Picasso?" purði hann.
„Ég veit dálítið um Picasso,“
sagði hún. „Og ég man að þú
varst töluvert kunnugur hon-
um fyrir stríð. Hún er mjög
góð. Segðu mér, viltu selja
hana?“
Tja, því ekki það?“ sagði
Elmyr og andvarpaði. „Hvað
viltu gefa fyrir hana?“
Þeim kom saman um 40 sterl-
ingspund. Á þessari fúlgu gat
Elmyr lifað í þrjá mánuði.
Hann haifði teiknað myndir.a á
tíu mínútum, einn rigningardag
í mairz.
N
11 okkrum dögum síðar fór
frúin til Lundúna. Elmyr var
dálítið sakbitinn yfir að hafa
blekkt vinkonu sína — jafnvel
þótt vinkonan væri rík. En
þremur mánuðum síðar var
auðsmannsfrúin komin aftur. í
samkvæmi einu dró hún hinn
skelkaða Elmyir afsíðis og
sagði: „Ég veirð að játa fyrir
þér, elskan, að ég hef dálítið
samvizkubit út af Picasso-
teikningunni, sem þú seldir
mér. Ég var hálf peningalítil í
London, svo ég fór með hana
til listaverkasala, sem ég þekki.
Hann keypti hana af mér á 150
pund.“
Eftir þetta sá Elmyr enga
ástæðu til að forðast freisting-
arn ar. Hann fór til vinnustofu
sinnar, ráðfærði sig við gamla
málverkaverðlista og næstu
klukkustund var hann önnum
kafinin við að búa til penna-
teikningar á la Picasso. Hann
teiknaði sex stúlkuhöfuð og
valdi síðan úr tvö þau beztu.
Amerísk stúlka leit inn til hans
rétt sem snöggvast fyrir kvöld-
verð. „Væri þór sama þótt þú
færir úr fötunum og sætir í
þessum körfustól?" spurði Elm-
yr kurteislega. Henni var sama
og hann teiknaði af henni nekt-
armynd.
Morguninn eftir fór hann
með teikningamar þrjár i lista-
safn eitt. Hann gaf þá skýr
ingu að hann hefði þekkt Pic-
asso á Montparnasse fyirir stríð
og hann hefði gefið sér mynd-
irnar. Tíu mínútum síðar gekk
hann út með peninga í hönd-
um — jafngildi 35 þúsund
kórna.
„Það var ævintýralegt," segir
hann. „Þetta voru meiri pening
ar en ég hafði átt í einu í sjö
ár. Og ég fann ekki til sektar
vegna þess að ég hafði ekki
gert þetta af varmenmsku eða
neinum til meins, jafnvel ekki
með gróðaáform í huga. Þetta
var sjálfsbjargarviðleitni. Eins
og þér vitið var siðgæðismæli-
kvarðinn allur annar árið 1946
en 1920 í þeim unaðsheimi sem
við lifum í þegair við vorum
börn“.
En til að sanna að hann hefði
ekki gert þetta með „gróða-
áform í huga“, tók harrn, óðara
og hann hafði peninga í vasan-
um, til við að mála landslags-
málverk sin og nektarmyndir.
En ekkert seldist. Og pening-
arnir eyddust og hurfu. I ágúst
var ágóðinn af Picassomyndun-
um upp urinn.
I ágúst hafði harin einnig
viðurkennt falsanirnar fyrir
góðvini sínum, tuttugu og
tveggja ára gömlum Fnakka,
sem hann nefnir Jacques Chamb
erlin. Chamberlin var ungur,
frakkur, laglegur og af góð-
um ættum faðir hans, sem var
iðnrekandi, hafði verið vel
þekktur listsafnari. Chamberl-
in stakk kankvíslega upp á því
að þeir gerðust félagar. Og aft-
ur andvarpaði Elmyr og sagði:
„Tja, því ekki það?“
Nú undirþjó hann verk sitt
af meiri natni en áður. Hann
fór á Picasso-sýningar og
skoðaði bækur með eftirprent-
unum af myndum Picasso. Hann
hafði tekið eftiir því að lista-
veirkasalinn bar blaðið upp að
Ijósinu í leit að auðkennandi
vatnsmerki. f ódýrri listmálara
búð á vinstri bakka Signu
keypti Elmyr blokk af gömlum
teiknipappíir frá því fyrir stríð,
Sem þegar var farinin að gulna
í sniðum. Síðan fór hann í
vinnustofu sína og teiknaði þar
tólf Picasso-myndir.
Hvergi, í tólf velþekktum
listasöfnum víðs vegar um Evr-
ópu misltóikisit Ohambeinlin að
selja það sem hann hafði með-
ferðis í möppu sinni. En Elmyr
fór að gruna að hann fengi
ekki alveg sinn helming af
ágóðanum. Nokkrum dögum eft
ir eina söluna, varð honum
gengið inn í listsýningarsal og
sá þar eina teikningu sína uppi
á vegg. Verðið var svo hátt, að
þótt gert væri ráð fyrir sann-
gjarnri álagningu var þetta
uppgötvun, sem boðaði félags-
slit við Chamberlin. í febrúar
1947 kwaddi Elmyr og fliaug til
Kaupmannahafnar, einsamall.
Hann átti tæpar níu þúsund
krónur í peningum og nokkra
gamla vini dreifða um Skandi-
navíu. Að sögn Elmyrs greiddi
listasafn í Stokkhólmi honum
fimmtíu og þrjú þúsund krón-
ur fyrir fimm Picasso-teikning-
ar — næriri helmingi meira en
hann hafði gert sér vonir um.
Daginm eftir innleysti Elmyr
ávísunina og fór rakleitt úr
bankanum í ferðaskrifstofu.
Honum virtist upplagt að hafa
sig burt úr Stokkhólmi. Af loft
ferðakortinu virtist honum, að
lengra yrði ekki komizt burt
frá hervirkjum Evrópu (svo
ekki sé minnzt á irefsivönd
sænskrar réttvísi) og þó verið
innan þess, sem hann taldi
hinn siðmenntaða heim, en til
Rio de Janeiiro. Tja Því ekki
það? Hann hafði aldrei komið
til Suður-Ameríku.
Af hagsýni — eða forsjá —
keypti hann aðeins miða aðra
leiðina.
Elmyr kom til Brasilíu með
fyrsta Evrópumannastraumn-
um eftir stríðið og var tekið
opnum örmuim. Hann málaði
andlitsmyndir af brasiliskum
fjármóla og stjómmálamönnum
Þessa föisun Elmyrs á Matisse keypti Fogg safnið í Boston
Skúrkarnir sem virkjuðu föls-
unarhæfileika Elmyrs. — Til
vinstri: Réal Lessard og að of-
an: Fernard Legros. Sjálfir
lifðu þeir lúxuslífi, en sáu um
að Elmyr fengi hæfilega lítið.
og þurfti ekki á Picasso að
halda.
„f þá daga“, segiir hann,
„hugsaði ég aldrei um þetta
sem atvinnuveg. Þetta var eitt-
hvað sem ég hafði gert vegna
þess að ég varð að lifa. Þegar
ég átti peninga vildi ég ekki
einu sinni hugsa um það. Ég
var óskaplega baimalegur.
Hafði ég framið glæp? Það
hvarflaði aldrei að mér. Senni-
legast er þó að ég hafi alltaf
haft það bak við eyrað að ég
gæti gripið til þess aftur ef
fj árhagsörðugleikar steðjj uðu
að. Það vair eins og . . . nokk-
urs konar atvinnuleysistrygg-
ing“.
Hann ótti eftir að grípa til
hennar fynr en hann ætlaðL í
ágúst 1947 flaug Elmyr til New
York. Þar valdi hann sér stóra
íbúð við sj ötugustu og áttundu
götu og bauð til sín í vígslu-
samkvæmi gestum eins og Zsa
Zsa Cabor og systur hennar
Mögdu, Anitu Loos, Averell
Harrimann, Lönu Tumer, Dan
Topping og René de Hamon-
count frá Museum of Modem
Art. Elmyr hafði þekkt Zsa
Zsa í Budapest og segir hann að
í New York hafi hún látið
hann mála af sér mynd. En í
minni ungfrú Gaboir kweðurvið
ofurlítið annan tón: „Jú, ég
man vel eftir honum. En hann
málaði aldrei mynd af- mér. Ár-
ið 1949 heimsótti hann mig á
Plaza og seldi mér tvær Dufy-
myndiir á 5000 dali. Þær voru
falsaðar. Ég er fegim að þið
skylduð ná honum. Nú get ég
fengið aftur peningana mína“.
Hann hafði fengið á sig orð
sem málari og Lilienfeld sýn-
ingarsalurinn á fimmtugustu og
sjöundu götu bauð honum að
halda sína fyrstu eins manins
sýningu.
„Þarna var allt fínasta fólk-
ið í New York samankomið.
Sýningarkvöldið skall á blind-
hríðarbylur; fólk gat ekki náð
í leigubíla, það varð að ganga í
storminum og samt kom það.
En ég seldi aðeins eina mynd.
Gróðinn var ekki einu sinni
nægilegur til að standa undir
kostnaðinum af sýningar-
skránni."
Gagnrýnendurnir sögðu um
verk Elmyrs, að þau væru hríf-
andi, kunnáttuleg, falleg, róm-
22. diesemibar 1969
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 21