Lesbók Morgunblaðsins - 22.12.1969, Blaðsíða 10

Bíó-Petersen
Sigrún Stefánsdóttir
FJALA-
KÖTTURINN

Samkvæmissalurinn, sem Valgarður Breiðfjörð byggði 1893,
Gamla bíó var fyrst til húsa í Fjalakettinum
Daglega göngum við fram
hjá ýmsu, sem komið er til ára
sinna. Þessir hlutir láta margir
hverjir lítið yfir sér og oft því
minna, sem þeir eru eldri. Ein-
staka sinnum taka þeir sig svo
til og minna á aldur sinn. Þeir
eru í sviðsljósinu skamma
stund, en falla síðan aftnr í
gleymsku.
Hinn 8. ofetóber sl. var ver-
ið að rífa járnplötur af húsinu
nr. 8 við Aðalstræti. Komiu þá
í Ijós bíóaugtLýsin,gar frá árimu
1908. Þair au-glýsti Reykjavikur
Biografteater sýningar á kvik-
miyndunuim Drauamur Pjerrots,
Afinn og köttuirinn, Síðustu
skotijn, Norðuirheim.sskautsbauig
uirinn og Iðjuleysi. Var þess
getið í auigiýsiinguinni að barna-
bílæti væru ekki seW eða veitt
móttaka á sýningarnar á laug-
ardöguim og sunnudögum kl. 9.
Reykj avíkur Biagrafteater
þetta, aem oftast var aðeins
kallað „Bío”, var fyrsta rauin-
verulega kvikmyndahús Reyk-
víkinga, og var þá til húsa í
samikomiusal Aðalstrætis 8, sem
var í dagitegu talí kallaður
Pj'alaköttuirinn.
Án efa staldra miargir af
yngri kynsl’óðinini við orðið
Fjalaköttur. Hvað flelst í orð-
iniu. I orðlabók Menrningarsjóðs
er gefið upp, aið orðið geti þýtt
músagildra, leikbrella, gildra í
skák, og lélegt timiburhús.
Segir Dr. Jón Helgason í Ár-
bókum Reykjavíkux að nafnið
Fjalaköttur hiafi festst við hús-
ið, þar sem það þótti heldur
óvandað, en einniig er til on,n,uæ
skýring. Þar sem mikið var af
ranigölium og skúmaskotum í
húsiniu þótti það minina á
gildru, og þess vegna telja ýms
ir að músagildiruskýringin eigi
betur við.
Jr egar farið er að atihuga
sögu hússins kemur í ljós að
hún nær miklu ltengra aftur í
tknann, en til 1908. VaJgarðtur
Breiðfjörð, sem var eigandi
Aðalatrætis 8 um skeið, byggði
þennan samikomusal 1893, sem
viðbyggingu við húseign sína.
Kallaði han,n salinm Sjónllleika-
húsið, en brát.t festist Fjala-
kattarnafnið við byigginiguina.
í Árbókutm ReykjavLkur frá
áriniu 1893 er getið um bygg-
ingu Fjialakattarins og má því
ætl'a að bygging hússiins hafi
þótt merkur viðbuirður.
Húseignin sjáif er hins vegar
mikiu eldri. í heimildum frá
Árna Óla, sem er manna fróð-
astuir um söglu Reykjavíkur
segir, að einhvem tíma á
fyristu árum innréttinganna
hafi verið reist geymislúlhús úr
torfi vestan Aðalstrætis. Þykir
Árna seninilegaist að þetta hafi
verið um 1760. Árið 1787 var
moldarkofiinn rifinn, Á grunni
hans var reist tknburhús og
þáveranidi forstöðumaður inm-
réttingannia, Þorkeltt Bergmann
byrjaði þar verzlum. Næstu
öldina genigur á ýmsu mieð hús-
ið. Það gengur kaupum og söl-
um og tekur ýmsum breyting-
um, en alltaf er þar verzlað,
þó að með misjafnri reisn sé.
Eftir að það fór úir eign Berg-
manns skipti það nokkuð ört
uim eigenidiuir, þair tii Einar
Hákoniaraon hattari keypti hús
ið árið 1822. Húsið var lengi í
eigu Einans og nefnt Hákon-
sen.Shús eftir honum. Loddi það
nafn við húsið aMt fram yfir
síðustu aMamót.
TV
i ' æsti eigandi hússins verð-
ur að teljast Valgarður Breið-
fjörð. Hanin kvæntist Önnu
dóttur Einans hattara þjóðhátíð
arárið 1874 og fékk hiúsið með
henni.
Valgainðluir var dugmaðarfork-
ur og l'ærður trésmáðluir. Byggði
hann milkið við húsið, og að
öfllluim þekn framlkvæmdum
lokn.um var húsið búið að fá
þann svip, sem það hefur enm
og var þá orðið eiitt af mestu
stórhýsuim bæjarin©. Hús-ið við
Aðalstræti 8 var nú orðdð þrjár
hæðir með risi, að miestu l’eyti
nýbygging, en þó er tal'ið að í
því leynist nokJkulð af verzl-
umarihúsi Bergmanns frá árinu
1787. Að baki og þó áfast við
þetta bús, var Fjalaköttuirinn
sjálfur og sneri þvert við giafl
þess, eins og það var nú orð-
ið. Upphafltega hafði aðialhúisið
snúið út og suður, en eftir all-
air breytingarnar sneri það
austiuir og vestur.
Þótt óvandaður væri, átti
Fjattlaköttiurinn eftir að verða
mikillvægur þáttur í skemmtana
llífi Reykvíkinga um langt
akeið. — Val'garður lét ekki
nægja að byggja samkomus'al
heldiuir féfkk hinigaið dams- og
leikflokk fná Danimörku sum-
arið eftir og iék flokkurki'n lisit
ir sínar nökkrum sinnum fyrir
Reykvíkinga. Ætia má, að
þetta hafi verið vinsæl
skemmtun meðial bæjarbúa, því
þessi sami lteikflokkuir kom
aftur tvö næstu sumiur á eftir
og kom fram i Fjalafcettinuim.
Ekiki er talið að þesisir skemmti
kr.aftiar hafi verið neinir úrvais
listamenn, en Kllemenz Jónsson
þá landritari áleiit þó, að ís-
lendingar hefðu lært þó nokk-
uð af þeim.
N
11 u gerðist sá atbuirðuir úti
í heimi, að farið var að sýna
kvikmyndir. Var það árið 1895
en aðeins 11 árum síðiar er
risið upp kvikimyndabús í
Reykjavík, ekki veglegri en
hún var 1906. Þetta kvik-
myndahús var einmdtt til húis.a
í Fjal’akiettinuim. Þetta er eftir-
tektarvert, þegar athuigað er,
að á fyrsitu árum kvifcmynd-
anna töldu flestir þessa nýj-
ung eiga li'tl'a framtíð fyrir sér
og að fólk yrði fllljótt leitt á
þessu. En það fór hér eins og
annars sta'ðar, aið kvifcmynda-
sýningar uirðu brátt vinsæl-
uistu skemlmtanir alimiennings og
sæti Fjalakattarins þéttsetin,
ein,s og á meðan lteiksýningarin-
ar höfðu farið þar flram.
Fyrirtækið hlaiuit nafnið
„Reykjiaivíkuir Biiagratfteaítetr“
en s'tyttist brátt í dagtt/eguir tali
í „Bíó”. Stjórnandi Bíósins frá
upphafi og eigandi þess frá
1913—1939 hét P. Peterisien, og
vair hann þekktur rneðal Reyk-
vSkinga sem Bíopetersten. Á 40
ária afmæl’i fyrirtækisins, sem
þá vair fHuitt upp í Ingóifsstræti
og kalilað Gamla bíó kom ú.t
smá afmælisrit. Þar segir
Bíópetersen friá aðdragandan-
um að stofnun Reykjavikuir
Biograftieater í Fj'aiakettin-
um. Hainin ægiir:
— Fr. Warbung, stórkaup-
maður í Kaupmannahöfn, varð
fyrstur til að sjá að
Reykjavík var orðin það
stór, að hægt var að starf-
rækja þar kvikmyndaíhús. Að
vísu höfðlu Reykvíkingar átt
þess kost að horfa nokkruim
sinnum á kvikmyndir í Iðnó og
Bárunni, en það voru aðeins
fáar sýningar og óreglulega.
Wariburg keypti öil nauðsynlleg
áhöld til kvikmyndasýninga, á-
saimt liltffli rafstöð er vair knú-
in af ölíulhneyflli. I þá daga
höfðu aðeins örfá hús í Reykja-
vík, raflagniir og fengu þau raf
magn frá litlum einkarafstöðv
um.
S umarið 1906 sendi War-
burg danslkan m,ann, Albert
Lind með tækin til Reykjvík-
uir og átti hann að útvega
hentuigt húsnæði og koma kvik
myindahúsinu á laggirnar.
Nú kom fnamtakssiemi Val-
garðs sér í góðair þarfir og gat
hann leigt Dönunum Fjala-
köttinn til 10 ára og var mánað-
airffieg leiga 50 króniuir. f sal'n-
um vo,ru um það bil 300 sæti
og flest í lausum bekkjum. En
þótt Danir teldu Fjala-
köttinn hentuigasta salinn í
Reýkjavík til kvikmynda-
sýninga, var ekki þar með sagt
að aðstaða þar væri eins og
bezt varð á kosið. Aðeins ein-
ar dyr voru á salnuim og urðu
bíógestir að ganga út og inn
um sömu dyr, og olli það oft
gífluirlleguim troðningi. Auk þess
var sýni'ngairlklefinin aðeins
einn flermetri að stærði, og
kiæddur innan mieð gipis-plöt-
um vegn,a el'dlhættu. Mikinn
hita lagði af vélinni, og loft-
ræsting var engin, með þeim
aflleiðingum að ekki var óal-
gengt að hitinn yrði um 40
stig í sýningarkletfanum.
að var eins með kvik-
myndir og aðirar nýjungar, að
aimenningur lleit þær misjafn-
lega hýru au'ga. Mangir kuinnir
Reykvikingar voru frá byrjun
flastir gestir á kvikimyndasýn-
ingum í Fjalakettiniuim, og sum-
ir þeirra sátu álíitaf í ákveðn-
um sætuim, t.d. Tlh. Thorstemsi-
son kaiupmaðutr, sem sat á aflt-
asta befck, mæst sýningar'klef-
anuim, Klemenz Jónsson, land-
ritari, Tryggvi Gunnarsson.,
bankastjóri, Lúðvík Hafliða-
son kaupmaðuir og fleiiri. En
hinn hópurinn vair l’íka sitór,
sem var lítið hrifinn atf þeas-
ari nýju tegund tímasóumar. —
10 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
22. desemlber 1969