Lesbók Morgunblaðsins - 05.10.1952, Page 5

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
473
Heimurinn er enn í smíðum
100.000.000.000.000.000.000.003 sólís'
GREIN þessi er eftir Otto Struve, forstöðumann stjörnufræðideildar
háskólans í Kaliforníu. Hún birtist í „Engineering Experiment Station
News“, sem gefið er út af vélfræðideild ríkisháskólans í Ohio. Hér
er sagt frá nýustu athugunum og niðurstöðum í stjörnufræði, og mun
það vekja athygli, að vísindamönnum í þeirri grein kemur nú saman
um að heimurinn sé enn í smíðum — að enn sé sólir og sólhverfi að
skapast.
EF ÞÚ ert úti staddur á björtu
vetrarkvöldi og virðir fyrir þér
stjörnuþakið himinhvelið, þá mun
þig undra hvílíkan aragrúa af
stjörnum þar er að sjá.
Það eru þó ekki margar stjörnur,
sem menn sjá með berum augum,
eitthvað um 3000. En ef þú fengir
að líta í einhverja stóru stjörnu-
sjána, eða skoða ljósmyndir þær,
sem teknar eru með þeim, þá verð-
ur stjörnumergðin alveg ótrúleg.
Stjörnufræðingar hafa talið
stjörnur á ýmsum ákveðnum svæð-
um, og á þann hátt hafa þeir kom-
izt að þeirri niðurstöðu, að í vetrar-
brautinni, sem sólhverfi vort er í,
sé fjöldi sólnanna að minnsta kosti
hundrað þúsund milljónir, eða
100.000.000.000.
Mikilleiki alheimsins.
Þessi vetrarbraut er þó aðeins
ein á meðal óteljandi vetrarbrauta.
Á myndum þeim, sem teknar eru
með 200 þumlunga stjörnusjánni á
Palomarfjalli, koma fram fleiri
vetrarbrautir heldur en stjörnur í
vorri vetrarbraut. Sennilega eru
það engar öfgar að fullyrða, að
vetrarbrautirnar sé tíu sinnum
fleiri heldur en sólir eru í vorri
vetrarbraut. Og sé nú jafnmargar
sólir í hverri vetrarbraut, þá finnst
tala sólnanna í himingeimnum með
því að margfalda saman þessar
gríðarlegu tölur, og útkoman verð-
ur 10 með 22 núllum fyrir aftan,
eða 100.000.000.000.000.000.000.000.
Það er merkilegt við sólirnar að
ákaflega mikill munur er á birtu
þeirri, er þær bera. Hundastjarnan,
öðru nafni Síríus, er um 2000 mill-
jón sinnum bjartari en daufustu
stjörnurnar, sem sjást með berum
augum. Þið munuð nú kannske
segja að þetta sé ekki að marka,
því að mismunur á fjarlægð ráði
mestu um það hve bjartar stjörn-
urnar eru. Auðvitað er nokkuð til
í þessu. Sumar stjörnur eru miklu
nær oss en aðrar. En samt getum
vér séð með berum augum að
mikill munur er á birtu þeirra.
Sumar stjörnur eru milljón sinn-
um bjartari en sólin, sem oss lýsir.
Reynið að gera yður grein fyrir
þeim mismun. Reynið að ímynda
yður sól, sem er milljón sinnum
heitari og milljón sinnum bjartari
heldur en sól vor! En svo eru líka
til sólir, sem bera milljón sinnum
minni birtu heldur en sól vor.
Sólirnar eru orkustöðvar.
Stærð sólnanna er mjög mis-
munandi. Hinar stærstu, sem þekkj
-ast, eru mörg þúsund sinnum
stærri en vor sól. En svo eru líka
til svo smáar sólir, að þær eru ekki
öllu stærri en tunglið.
Enn er geisilegur munur á þétt-
leika sólnanna, eða þunga þess
efnis, sem þær eru gerðar af. Sum-
ar solir eru ekki nema 1/10 að þétt-
leika á móts við vora sól, en svo
eru aðrar sólir sem eru hundrað
sinnum þéttari en hún. Mismunur-
inn er óskaplegur. En um allar
þessar sólir gildir órjúfanlegt nátt-
úrulögmál: því þéttari sem sólirnar
eru, þeim mun bjartari eru þær.
Af birtu sólar er hægt að mæla
útstreymi hennar, og þá kemur í
ljós að sóhrnar eru orkustÖðvar og
þeim mun öílugri, sem efni þeirra
er þéttara.
Það er aðeins skammt síðan að
menn skildu hvað veldur orkuút-
streymi sólnanna, þessu gríðarlega
magni ljóss og hita, sem þær senda
út í himingeiminn. Fyrir 20—25
árum voru menn þó byrjaðir að
átta sig á þessu. Þeir vissu til dæm-
is, að örlítið brot úr sólunni, vér
skulum segja svo sem tenings-
þumlungur, framleiddi meira ljós
en hægt var að gera með þeirri
aðferð, er efnafræðin hafði yfir að
ráða.
Hafi maður nokkur grömm af
eldfimu efni og brennir því, þá
framleiðist ljós og hiti, og orku
ljóssins og hitans er hægt að mæla
svo að menn viti upp á hár hverju
hún nemur. Á sama hátt getum vér
nú mælt með fuilkomnum tækjum
hve mikla orku ljóss og hita jafn-
mikið efni í sólinni sendir frá sér.
Af ýmsum ástæðum gerum vér ráð
fyrir því að sólin sé um 3000 mill-
jóna ára gömul, og samkvæmt því
reiknast mönnum svo að á þeim
tíma hafi hver únsa framleitt orku
er nema mundi um milljón kíló-
watt stunda. Og er það þá um
milljón sinnum meiri orka en hægt