Lesbók Morgunblaðsins - 02.03.1952, Blaðsíða 7

•T LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
99
dæmis dettur fáum í hug, sem é
skrifa á annað borð, að skrifa ann-
að en féndur, fégur (mállýsku-
mynd fyrir fjögur) stél, pési
(bæklingur), þótt reglan sé raun-
ar, að é tákni fornt e, sem hefur
lengst, og ekki je-hljóð annars upp-
runa (stafsetningarorðabók bannar
að vísu enn féndur og stél). Það
væri þokkalegt að vera neyddur
að skrifa gæiunafnið Pési með é
(Petrus, Peder, Per), en bækling-
inn með je, pjesa, af því að pieee
er útlenda fyrirmyndin! Rétt-
ritun, sem bannar samræmismynd-
ir þessarar tegundar, er fjandsam-
leg öllum endurbótum í myndræm-
isátt.
Myndræming máls er að sam-
ræma sjónmyndir einstakra hópa
af orðum, beygingarformum, hljóð-
táknum o. fl. Rithátturinn pési um
bækling er samræmdur við nafnið
Pési, Kannka, af Rannveig, er sam-
ræmd við Rönku, sem skírð er
Ragnheiður, og allt kennsluíhald
er máttlaust gegn þeim lagfæring-
um. Framburður á þarna engan
þátt heldur.
Ritun y í nútíðarmáli skaðar
ekki framburð fremur en ritun á é
og tvöföldum samhljóða (rr inni í
orðum undanskilið). Þess vegna
ætti deila um y ekki að koma fram-
burðarmönnum neitt við. í þeim
fjölda dæma, sem vafi er um upp-
runa með y eða i eða deilt um,
hvolt fylgja skuli tímabundnu u-
hljóðvarpi áfornri ritöld eða sækja
i-upprunann lengra aftur (sbr.
niða, niður, biskup, mikill), harð-
neita ég því, að úrskurður um
stafsetning komi upprunafræðing-
um við. í þeim orðum á að viður-
kenna rétt íslenskunnar til mynd-
ræmingar.
Ef ég væri ekki sannfærður um,
að þetta er rétt og bendir manni
á bjargráð, skvldi ég láta stafsetn-
ingarmálin afskiptalaus.
Takmörkun regla um tvöfaldan
samhljóða.
Reglan um tvöfaldan samhljóða
ætti að mínum og margra dómi að
hljóða svo: Rita skal tvöfaldan
samhljóða á undan samhljóða, þar
sem stofn vísar til, nema
a) aldrei rr á undan viðskeyti eða
seinni lið orðs, þegar það stríð-
ir gegn almennum, (skírum
framburði, eigi ritist heldur rr
eftir uppruna gegn framburði,
þegar sérhljóði fer á eftir. Tvö-
falt r, sem heyrist í stofni orðs,
helst í beygingarmyndum.
b) aldrei þar, sem merkingatengsl
við tveggja sérhljóða upprun-
ann voru að mestu fyrnd á
fornri ritöld landsins eða ættar-
mót er nú orðið torkennilegt á
annan hátt; tökuorð ritist yfir-
leitt eftir framburði.
Dæmi a-liðar: annara, fyrnefnd-
ur, fyrverandi, gorta, hérað kyr-
viðrasamur, kyrð, verfeðrungur,
Þórður, Þuríður, þurkur, þurlegur,
en hins vegar: arra og siga, barr-
skógur, hnarreistur, kjarrlendi,
kyrra — kyrrði, sperra — sperrti,
og í enda orðs: fyrr (sumir rita
fyr), verr (sumir rita ver), knörr,
kyrr — kyrrir, þurr — þurrir.
Dæmi b-liðar: brölta, glens,
hlökta, Hölkná, kjamsa, krumla,
kyngi (af göldrum eða snjó),
titlingur (af títa eða tittur) tætla,
ugla, ýglibrún, ýgldur, hvarvetna;
— babla (sumir rita bafla), biblía
(sumir rita biflía), konst (úr d.
konst eða kwnst=kunnusta),
kramarhús (d. kræmmerhus), æru-
gírugur (ærgerrig).
Það er öllum málfræðingum
ljóst, að rr, sem stríðir gegn fram-
burði inni í orðum, er viðsjárverð-
asta atriði upprunareglunnar.
Framburðarbreyting í rr kemur
varla til mála í dæmum a-liðar yfir-
leitt og styðst ekki við hljóðfeg-
urðarkröfur. Sennilegt er, að eng-
in teljandi mótstaða verði gegn
lagfæringunni, sem í a-lið felst.
Um tökuorð munu .menn ásáttir.
Um langsóttan norrænan uppruna
b-liðarorða gæti hins vegar tekist
endalaus þræta. Deila má t, d- um,
hvort Atli sé meir í ^jtt við Atla
Húnakonung (frummynd Attila,
sem gæfi Attli, sbr. stafsetningar-
orðabók) eða orðið. atall, ötulL
Raunar er Atli af báðum þessum
rótum leitt. Eða ökli, samstofna
við ancle og ankel, sem kennt er
að rita ökkli, en fornmenn leiddu
af því orðið ökulbrækur og sýndu
með því, að þeir höfðu ekki hug-
mynd um, að k orðsins hefði verið
tvöfalt. Þess vegna er ég ófáanleg-
ur að rita það samkvæmt fyrnda
upprunanum .Umræður dómbærra
manna mundu brátt gera ljósara
en nú er, hvaða skyldleikakennsl
eru lífvænleg.
Ekki trúi ég öðru en nefnd, vel
valin, yrði ásátt um að vinsa þau
orð stafsetningarorðabókar úr, sem
sanngjarnt er að hætta að skrifa
með tvöföldum samhljóða, og læt
ég útrætt um þann þátt máls.
Hvort á að afnema eða
reglubinda y?
Framburður yfsilons hvarf úr
máiinu um 1600. Aðrir sérhljóðar
hafa þrengt svo að rúmi því, sem
yfsilon skipaði í talfærahreifing-
um, að nú væri ekki hægt að taka
upp mismunandi framburð á y, ý
né ey. Hið síðastnefnda mundi þá
renna saman við au, sem það spratt
af í fyrstu. Segjum, að reynt yrði
einhvern tíma að kenna framburð
á ý (=uj). Þá yrði y að halda i-
hljóði eftir sem áður. Slík tilraun
mundi ekki minnka stafsetningar-
vandann, og skal það útrætt l.átið.
Dauð hljóð eru með flestum
þjóðum numin úr rithætti einni
eða fáum öldum eftjr að þau týn-
Framh, á bls. 104