Lesbók Morgunblaðsins - 02.03.1952, Blaðsíða 6

98 ^
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
og kennsla íslenskrar stafsetningar
hefði átt að móta ritvenju hans
fastar en flestra dauðlegra manna.
En þar rættust ritningarorð, að sá,
sem eykur þekking sína, eykur kvöl
sína. Hann hafði spurt Jón rektor
Þorkelsson, ; orðabókarhöfundinn,
sem var marglærðastur manna um
íslenskar orðmyndir, hvort hann
vissi, hvar y ætti að vera : „Nei,
ekki ailtaf," svaraði Jón Þorkels-
son. Þá hætti Björn Ólsen að rita
y og barðist fyrir afnámi þess þá
áratugi, sem hann átti ólifaða. —
Menn vita síðan, að enginn ein-
staklingur megnar að breyta slíku.
En áhrifin af stefnu Ólsens lifa enn
í landinu, þótt ekki sé neinn þjóð-
vilji fyrir fullu afnámi yfsilons.
Andstæðingar upprunastaf-
setningar, spor til fyrningar 1929.
Fjölnismenn hófu baráttu fyrir
framburðarstafsetning 1836, í 2.
árg. Fjölnis. Konráð Gíplason og
Jónas Hallgrímsson reistu mál al-
þýðunnar úr öskustó og sáu, að
Helga úr öskustónni var fögur. Þeir
vildu gera föt hennar sem aðskorn-
ust og náttúrlegust, eins og hver
elskhugi vill við stúlkuna sína, og
þeir hötuðu hverja málfyrning,
sem stríddi gegn þátíðarframburð-
inum. í öðrum atriðum unnu þeir
betur en nokkrir menn aðrir að
endurlífgun fornmáls.
Framburðarstafsetning sigraði
ekki, og því fór betur, segi ég og
hlýt að vera andvígur meginboð-
orði hennar, svo lengi sem ekki er
búið að temja allt talmál miklu
rækilegar en tamið verður fram
yfir árið 2000 að minnsta kostb
Ilér skal eigi rúmi eytt til að
rekja stafsetningardeilur. Tillögur
Björns M. Ólsens gengu í fram-
burðarátt, en miklu skemmra en
Fjölnismanna. Að ráðum Jóns Þór-
arinssonar fræðslumálastjóra var
í stjórnartíð Jóns Magnússonar
ráðherra fest sú skólastafsetning,
sem næst hefur komist framburði
hér á landi.
Núgildandi skólastafsetning var
löggilt með stjórnarráðsauglýsing
25. febrúar 1929. Aðalatriðin í
breytingunum þá voru, eins og seg-
ir í formála að ritreglum Frev-
steins Gunnarssonar það ár, að rita
skyldi é og z og enn fremur tvö-
faldan samhljóða, þar sem stofn
visar til. Markmiðið var að færa
stafsetning eins langt til uppruna
og hægt væri í nútíðarmáli.
Einn þáttur þessarar breytingar
varð ekki framkvæmdur nema í
framhaldsskólum og lifði því eins
konar skuggatilveru lengi vel. Það
v^r a;. jEftir 23 ára réynslu stend-
ul: liún enn veikum fæti. Ég’ tel
sennilegt, að hún verði afnumin,
og varla ómaksvert í þessari grein,
að herða fast á eftir því afnámi.
Orðið nútíðarstafsetning táknar
hér því stafsetninguna frá 1929 án
tillits til þess, hvort z ritist eða
ekki. Orðið framburðarstafsetning
táknar rithátt, sem er Fjölnisstaf-
setning eða enn nær framburði.
Upprunastafsetning, fullkomin, er
óhugsanleg. En með því að fyrna
stafsetning Eddukvæða eins langt
aftur og hægt er að hugsa sér með
aðstoð íslenskra málfræðirita (ís-
lenzk tunga í fornöld eftir Alex-
ander Jóhannesson, Stafsetningar-
orðabók með skýringum eftir Hall-
dór Halldórsson) geta greindir
menn samið sér einkaréttritun, ef
þeir vilja, eftir upprunasjónarmið-
um frá dögum Jörmunrekks og
Sigurðar Fáfnisbana. Aldrei vildi
ég banna neinum að fyrna mál
sjálfs sín, þótt stafsetning skóla
ætti að breytast í auðveldara horf.
Nútíðarstafsetning er ekki mis-
heppnað spor, sem stigið verði til
baka og réttritun Jóns Magnússon-
ar sett í staðinn. En það spor sló
því föstu, að nær fornmáli kemst
almenna stafsetningin ekki fram-
ar. Og næsta stafsetningarbreyting
hlýtur að verða í hina áttina, sátta-
spor, sem minnki bilið milh rit-
festu og framburðar. Síðustu ár
hafa heyrst raddir merkra manna
um það.
Myndræm stafsetning, sem ég
kalla, er hugsuð frá þverstæðu
sjónarmiði bæði við framburð og
uppruna, ef í ágreining fer. Ein-
mitt þess vegna hygg ég hún sé
eina leiðin til samræmis úr glund-
roða.
Hvað er myndræmi málsins
og samræmismyndir?
Myndræmi, sem táknar m. a.
samlögunarafl orðmynda, samræm-
ingarafl sjónmynda, sem algengar
eru, er hugsað á myndræman hátt,
skíring þess sjálfs væri hentugt
dæmi um málsögufyrirbrigðið.
Skyldleiki við mynd og samræmi
er hverju mannsbarni ljós undir-
eins, og af því leiðir þessa á-
lykun:
Myndræmust er sú stafsetning-
in, sem bestar og fastastar sjón-
myndir grópar í vitund unglinga.
Sjónmyndir þessar mega ekki
truflast af meðvitandi árekstri við
framburð, en vitundarlítið ósam-
ræmi gerir ekkert. Þær mega ekki
truflast af grun og ótta um sam-
blöndun við öðruvísi skrifuð orð
né af því upprunagrufli, sem slitið
er úr tengslum við merking orðs-
ins. Upprunagrufl, sem dýpkar
merking orðsins, styrkir hins veg-
ar sjónmyndina og hvern bókstaf
hennar um sig. Það er þess vegna,
sem t. d. tvöfaldur samhljóði eftir
uppruna hefur í flestum tilfellum
reynst myndræmari, kennsluhæf-
ari en framburðarstafsetning.
Samræmismyndir málsins (ana-
logi) eru í sífellu að skapast, og
þær festast, ef myndræmi þeirra
er nógu sterkt og ótruflað. Til