Lesbók Morgunblaðsins - 02.03.1952, Blaðsíða 5

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
97
r—
Björn Sigfússon háskólabókavörður
Ný samræmd
stafsetning
Tillögur og röksemdir
STAFSETNING vor er uppruna-
stafsetning, en full af ósam-
kvæmni, sem ekki er hægt að laga.
Bæði er það, að vafi leikur á upp-
runa margra orða í nútíðarmáli, og
það mundi, þegar einhver nýr upp-
runi þykir hér um bil sannaður,
vera óhæft rask á smámunum smá-
muna vegna að fara að breyta ný-
myndunum nútíðarmáls í samræmi
við upprunann. Tökum tvö dæmi.
Þágufall nafnsins Þórður var
stundum Þórröði í fornmáh, og á
eldra stigi var nefnifall einnig
registri Reykjavíkur 1857, en hann
er þar ekki neins staðar. Hefði
hann þó átt að teljast til heimilis
hjá Birni Bjarnasyni, úr því að
liann er talinn vinnumaður hans.
En í sálnaregistrinu hefir vcrið
skrifað nafn heimilismanns hjá
Birni og síðan skafið út svo ræki-
lega, að ekki verður lesið hvað þar
hefir staðið. Má þó sjá að nafnið
hefir verið stutt og gæti eftir lengd
inni samsvarað því að þar hefði
staðið Pétur. En aldur mannsins
sést og er hann talinn 63 ára, en
Pétur hattari hefir þá einmitt ver-
ið svo gamall. Um engan annan
Pétur Ólafsson er að ræða í sálna-
registrinu frá því ári, er gæti hafa
verið formaður. Kom mér því til
hugar að Pétur hattari hefði ver-
ið formaður á báti Björns og hann
hefði í fyrstu verið ski'áður heim-
ilismaður hjá honum, en nafn hans
svo af einhverjum ástæðum skafið
þar út og svo gleymst að bæta því
inn á skrána þar sem það hefir held
ur átt að vera. Á. Ó.
Þórröður, enn eldra stigi Þonara-
friþaR, meðan Þór hét ÞonaraR.
Nafnið Þuríði ritar Ari Þorgilsson
Þórríði um 1120, og sýnir það upp-
runa. Regla nútíðar um tvöfaldan
samhljóða eftir uppruna heimtar
ritháttinn Þórrður og Þurríður á
þessum nöfnum. Allir íslendingar
eru sammála um, að lagfæra þyrfti
nútíðarregluna um tvöfaldan sam-
hljóða þannig, að hún fyrirskipi
ekki slíkan rithátt, en meðan það
er ógert, skuli hún bara brotin eft-
ir þörfum.
Hitt dæmið er um sjálfsagt brot
á y-reglu forns framburðar. Orð-
in niður (lækjar) og mikill áttu
samkvæmt hljóðlögum að fá y að
fornu, þótt hið síðarnefnda lyti eigi
þeim lögum nema að nokkru
leiti*) og missti y sitt hjá miklum
hluta landsmanna, svo að mykilí
(sbr. norsku og sænsku: mykje,
mycket) telst órithæft nú. Orðið
niður var að fornu gnyður, og niða
var að gnyðja (Gnyðja mundu
grisir, mælti Ragnar loðbrók).
Vonlaust væri að bæta nú y og j inn
í sögnina og nafnorðsíöll og talaum
að lilusta á hjal lækjargnyðjarins
eða fossgnyðjarins, þótt uppruna-
regla heimti. Nýmyndir orða eru
*)Stafsetning á y í þessari grein er
sett á mína ábirgð. Þegar orðmyndir,
seni ég er alráðinn að vilja breyta,
standa hér með núgildandi stafsetning
í dæmuin, eru þær feitletraðar til að-
greiningar. U. S.
búnar að taka þar ráðin af okkur
málfræðingum og eiga að ia að
gera það. í stafsetningarorðabók
Halldórs Halldórssonar er niður án
y, en réttlætt að nokkru með því
að vísa í dönsku: gnide (nudda),
þar sem liið norræna u- eða w-
hljóðvarp náði ekki að skapa y.
Með stafsetningunni á miklum
nið í stað hins hljóðrétta myklum
nyð er brotið vísvitandi gegn því,
sem var framburðarlögmál ís-
lenskunnar fram til 1600, því að
Nýa testamenti Odds Gottskálks-
sonar, 1540, segir (í Opinberunar-
bók, 1. og 19. kap.), að rödd Krists
heyrðist „sem nyðr mykilla vatna“
(skrifað myckilla) og klið engla-
skara mátti heyra „svo sem nyð
mykilla vatna.“ Sé tekin rökrétt
afleiðing og felld burt úr staísetn-
ing öll þau u- eða w-hljóðvörp,
sem voru reikul í fornum fram-
burði, og lögleitt upprunalegt i í
staðinn, eru það vísindi á sinn hátt,
en töluvert rask, borgar sig ekki
einsamalt fyrir sig.
Enn íleiri orð hljóta að missa
y, ef ströng alvara væri gerð
úr reglu, sem raunar er kennd í
skólum að nafni til, að skrifa y
yfirleitt aldrei,.þar sem vafi getur
leikið á réttmæti þess. Sterkar lík-
ur eru annað en vissa.
Fyrsti prófessor íslenskra fræða
við háskólann, Björn M. Ólsen,
hafði reynt að læra íslensku eftir
föngum og' þar á meðal rithátt á
y. Rektorsstaða við Lærða skólann