Morgunblaðið - 31.08.1997, Qupperneq 16

16 SUNNUDAGUR 31. ÁGÚST 1997
MORGUNBLAÐIÐ
Bandaríski vísindamaðurinn Robert G. Johnson kynnti fyrir að veðurfar geti kólnað á sumum svæðum, til dæmis
fyrir skemmstu kenningu sína um að breytingar á í Skandinavíu. Þannig má segja að útlit sé fyrir að
vatnsbúskap Miðjarðarhafs geti innan næstu tveggja alda veðurfarssveiflur geti á komandi árum haft uggvænleg
ýtt undir nýtt ísaldarskeið á norðurhveli. áhrif á lífsskilyrði í þeim heimshluta sem ísland tilheyrir.
Veðurfarsfræðingar spá stöðugri hækkun meðalhitastigs Auðunn Amórsson segir hér frá kenningum og
á jörðinni á sama tímabili, en gera þrátt fyrir það ráð vangaveltum um orsakir ísaldarskeiða og veðurfarssveiflna.
FYRIR sjötíu milljónum ára
ríkti sólarstrandarveður um
nær alla jarðarkringluna;
risaeðlur spígsporuðu um
sólbakaðar strendur Græn-
lands og pálmatré bærðust
í hlýrri golunni í Kanada.
Veðurfar hafði verið með þessum
hætti meira eða minna um 500 millj-
ón ára skeið, með styttri tímabil
svalara veðurfars inn á milli. Þá
gerðist það, að meðalhiti á jörðinni
fór stöðugt að lækka. Jöklar hófu
að myndast á Suðurskautinu. ísöld
var hafin. Það tímabil jarðsögunnar
sem hófst þar með og enn stendur
yfir, nýlífsöld, hefur einkennzt af
síendurteknum ísaldarskeiðum. Tal-
ið er að nú ríki á jörðinni hlýskeið
inni á milli ísaldarskeiða, en þetta
hlýskeið kann senn að vera á enda,
hvað sem upphitun lofthjúpsins
vegna uppsöfnunar „gróðurhúsaloft-
tegunda" líður. Ný kenning Roberts
G. Johnsons, bandarísks sérfræðings
í orsökum ísaldarskeiða, um að auk-
in selta í Miðjarðarhafi muni breyta
hafstraumum þannig að hætta sé á
að loftslag í NV-Evrópu kólni og
að ísbreiðan í Norður-Kanada
stækki. Samkvæmt útreikningum
Johnsons munu gróðurhúsaáhrifín
ekki megna að halda aftur af þess-
ari þróun.
Hvað nákvæmlega veldur ísald-
arskeiðunum er ráðgáta sem vís-
indamenn hafa lengi glímt við en
hafa ekki getað fundið viðhlítandi
skýringar á. Þessi ráðgáta er reynd-
ar mjög erfið viðfangs, þar sem ver-
ið er að spá í atburði sem urðu fýr-
ir tugum milljóna ára. Sú staðreynd,
að meðalhitastig á jörðinni skuli
ekki hafa verið meira en 10 gráðum
hærra á hitabeltistímanum rétt áður
en ísöldin skall á en nú er, er vís-
bending um hve flóknar forsendur
liggja hér að baki.
Ymsar kenningar eru uppi, sem
margar hvetjar eiga lítið sameigin-
legt. Flestir þeir sem nálægt rann-
sóknum af þessu tagi koma eru þó
sammála um, að lækkun koltvísýr-
ingshlutfalls í lofthjúpnum var ein
helzta orsökin fyrir því að hitastig
lækkaði það mikið fyrir um 60 millj-
ónum ára, að jöklamyndun jókst til
muna unz ís þakti stóran hluta
beggja jarðarhvela.
Þannig urðu „gróðurhúsaáhrif"
með öfugum formerkjum völd að
ísöldinni. Hvað nákvæmlega olli svo
mikilli lækkun koltvísýringshlutfalls
í lofthjúpnum er aftur á móti spum-
ing sem ekki hafa fundizt skýr svör
við.
Binding koltvísýrings í
fjallshliðum Himalaya?
Ein einkennilegasta kenningin,
sem einna mest er þó vísað til, þótt
umdeild sé, tengist því að
Himalayafijöll, hæstu fjöll jarðarinn-
ar, mynduðust við árekstur jarð-
skorpufleka á svipuðum tíma og
koltvísýringshlutfallið lækkaði.
Vitað er, að koltvísýringur úr
lofthjúpnum binzt rigningu og
myndar sýru sem virkar ætandi á
berg. Við það kemst koltvísýringur-
inn í samband við efni í berginu,
sem bindur hann og losar hann
þannig varanlega úr loftinu. Kenn-
ingin gengur út á það, að magn
koltvísýrings sem þannig hafi bund-
izt úr loftinu hafí lækkað hlutfall
þessarar hitaeinangrandi loftteg-
undar í lofthjúpnum nægilega til
að orsaka þá hitastigslækkun sem
þarf til að koma ísöld af stað.
Önnur nýleg kenning gengur út
á að gras beri ábyrgð á kólnun-
inni. Grastegundir þróuðust og
breiddust út um svipað leyti og
kólnunin átti sér stað. Afkastameiri
ljóstillífun stærri gróðurþekju gæti
hafa síað mikið magn koltvísýrings
úr loftinu og bundið hann í jarðveg-
inum.
Orsaka ísaldarskeiða
á norðurhveli leitað
Það sem veldur vísindamönnum
enn meiri heilabrotum er leitin að
ástæðunum fyrir styttri kuldaskeið-
um á norðurhveli jarðar, þar sem
ísþekjan hefur teygt sig frá Norður-
skautinu langt suður yfir bæði Ev-
rasíu og Norður-Ameríku. Á mest-
öllum hluta nýlífsaldar hafa jöklar
aðeins hrannast upp á heimskauta-
svæðunum, en fyrir um tveimur og
hálfri milljón ára byrjuðu jöklar að
skríða inn yfír Evrópu og Norður-
Ameríku. Jökullinn, sem náði þvert
yfir meginland Norður-Ameríku frá
Seattle nútímans til New Jersey og
huldi allt ísland og stærstan hluta
meginlands Evrópu, var milli eins
og tveggja kílómetra þykkur. Hann
þrýsti með þvílíkum þunga á landið
sem undir honum var að jarðskorp-
an sökk. Slík ísaldarskeið hafa kom-
ið aftur og aftur síðan, og varað í
nokkra tugi þúsunda ára í hvert
sinn.
Breytingar á öxulhalla og spor-
braut jarðar, sem gerast með nokk-
uð reglubundnum hætti, eru taldar
eiga verulegan þátt í orsökinni fyr-
ir þessu með því að skin sólarinnar
á heimskautasvæðin sveiflast til
með þessum breytingum, og valda
þannig annað hvort meiri ísmyndun
eða bráðnun. En breytingarnar á
skini sólarinnar eru þó ekki taldar
veita fullnægjandi skýringu á þessu
fyrirbæri.
Hafstraumar geta haft lykilþýð-
ingu í þessu samhengi. Fyrr á þessu
ári birti bandaríski vísindamaðurinn
Robert G. Johnson kenningar sínar
um að breytingar, sem nú séu að
verða á vatnsbúskap og seltustigi
Miðjarðarhafs, muni hafa örlagarík
áhrif á hafstrauma í Norður-Atl-
antshafi. Samkvæmt niðurstöðum
rannsókna hans bendir allt til að
afleiðingamar af þessum breyting-
um, til næstu 100-200 ára litið,
verði þær að jökulmyndun í Kanada
muni aukast um allan helming og
veðurfar í Norður-Evrópu kólna.
Vísindamenn hafa lengi verið
sammála um það mat, að um þess-
ar mundir sé jörðin stödd seint á
hlýskeiði milli ísaldarskeiða, sem
þýðir að til langs tíma litið stefni í
nýtt kuldaskeið. Upphitun loft-
hjúpsins vegna gróðurhúsaáhrifa,
sem aukin losun koltvíildis og fleiri
gastegunda út í andrúmsloftið veld-
ur, verkar á móti þessari þróun, en
ljóst þykir að þótt meðalhitastig
hækki á næstu 100 árum sé fyrir-
sjáanlegt að veðurfar kólni á sum-
um svæðum. Og hvort þessi upphit- »
un lofthjúpsins verði varanleg, eða )
hvort hún sé aðeins tímabundið k
ástand sem endi eftir að jarðarbúar '
verða orðnir uppiskroppa með líf-
rænt eldsneyti, er ekki síður opin
spurning. Að spá fyrir um veðurfar
næstu aldar er því mjög vandasamt
verkefni.
Veðrið næstu hundrað árin
Meðalhiti á jörðinni hefur á und- ,
anförnum 100 árum hækkað um
eina gráðu. Aukin losun hinna svo- I
kölluðu „gróðurhúsalofttegunda" er |
talin vera meginorsakavaldur að
þessarr þróuh. Veðurfarsfræðingar
spá áframhaldandi hækkun meðal-
hita á jörðinni næstu hundrað árin.
Deildar meiningar eru þó um hve
langt sú hækkun muni ná. Áætlan-
ir ná frá hækkun um 1,8 gráður
upp í 6,3 til ársins 2100. Þótt spár
vísindamanna séu ekki nákvæmari f
en þetta eru þeir almennt sammála
um að áhrif upphitunar lofthjúpsins F
á veðurfar verði mikil; því meiri f
hækkun hitastigs, þeim mun alvar-
legri og/eða óútreiknanlegri verði
afleiðingarnar. En þótt meðalhita-
stig hækki er talið líklegt að kólni
á sumum svæðum. í Noregi og víð-
ar í Skandinavíu virðist nýísmyndun
á jöklum vera að aukast, en á sama
tíma er meðaltalsstærð jökla jarðar-
innar að minnka. Einnig er óttazt, I
að bráðnunarvatn frá hopandi jökl-
um muni breyta hafstraumum svo F
sem Golfstraumnum, sem ber heitt I
vatn frá Karíbahafinu norður til
íslands og víðar, og gerir loftslag
um vestanverða Norður-Evrópu
mun mildara en ella væri.
Kenning Johnsons
En það er ekki aðeins bráðið
jökulvatn sem talið er geta breytt
hafstraumum sem hafa mótandi §
áhrif á loftslag á íslandi og ná- |
grannalönd þess. Fyrrgreind kenn- L
ing Roberts G. Johnsons, sem hann ■
birti fyrst grein um í Earth and