Morgunblaðið - 31.08.1997, Blaðsíða 25

MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 31. ÁGÚST 1997 25
Fjöldi erinda hjá tölvunefnd
350
Fjöldi erinda
300
250
200
150
100
50
0
árin 1982-1996
M

■

1982 '83 '84 '85 '86 '87 '88 '89 '90 '91 '92 ‘93 '94 '95 '96
Gagnaöryggi
koma númer sem hringt er í og úr.
Hver er réttur starfsmannanna í því
sambandi? Er ekki rétt að líta svo
að vinnuveitendum beri að minnsta
kosti að tilkynna fyrirfram ef til
stendur að nota skrána og kanna
hvert starfsmenn hafi verið að
hringja í vinnutímanum?
Og tækninni fleygir fram. Nokkur
fyrirtæki hérlendis, t.d. bankastofn-
anir, hafa fest kaup á búnaði til að
taka upp símtö). Nú þarf ekki lengur
að hljóðrita þau heldur eru þau skráð
á geisladisk því samtöl flytjast í staf-
rænu formi yfir símalínur. Að sögn
nota bankamir þetta fyrst og fremst
í gjaldeyrisviðskiptum þar sem nauð-
synlegt er að geta sannað eftir á
hvað fór manna í milli. Þessi tæki
eru fjölrása og rándýr en nú eru að
koma á markað einfaldari upptöku-
tæki sem kosta u.þ.b. 100.000 kr.
og unnt er að tengja við símstöðvar
sem eru með eina línu út úr húsi.
Það má sjá fyrir sér að mörgum fyrir-
tækjum muni þykja fengur í slíkum
og þá vakna aftur spurningar um
rétt starfsmanna og vemd gegn
hlerunum.
Fulltrúar Pósts & síma segja eng-
in áform um að koma slíkum búnaði
fyrir í almenna símkerfínu enda um
afar viðkvæmt mál að ræða. Upptaka
allra símtala í landinu útheimtir iíka
geysimikið diskpláss. En það þarf
ekki mikinn spámann til að sjá fyrir
að kröfur muni koma upp um slíkt
í þágu löggæslu til dæmis. Hingað
til hafa menn getað treyst því nokk-
um veginn að símtöl séu einkamál
en gangi þetta eftir í krafti tækninn-
ar er stórt skarð höggvið í einkalíf
manna.
Stóri bróðir
Úrræðum lögreglu við rannsókn,
eftirlit og fyrirbyggjandi aðgerðir
íjölgar stöðugt. í Bandaríkjunum er
lögregla að gera tilraunir með búnað
sem greinir skotvopn innanklæða af
löngu færi. Hér líkt og þar er lög-
regla byijuð að koma fyrir myndavél-
um á almannafæri. Myndavélar eru
á nokkrum gatnamótum í höfuðborg-
inni. Ljósmynd er tekin þegar ekið
er yfir á rauðu ljósi. Öllu stórtækari
áform eru hins vegar í bígerð.
Reykjavíkurborg hefur hug á að
koma fyrir eftirlitsmyndavélum í
miðborginni. Tölvunefnd telur slíkt í
sjálfu sér heimilt en viil að lögregla
standi fyrir því en ekki borgin því
lögin um meðferð opinberra mála
heimili eingöngu Iögreglu myndatök-
ur á almannafæri í þágu rannsóknar
afbrota. Hefur dómsmálaráðuneytið
svarað erindi Reykjavíkurborgar um
þetta efni á þann veg að það sé reiðu-
búið til samstarfs.
Nú er það auðvitað gott og göfugt
að fyrirbyggja glæpi og upplýsa þá.
Hins vegar er jafnframt fólgin í þessu
viss skerðing á persónufrelsi. Menn
geta þá ekki lengur gengið um í
miðbænum nema vita af því að ferð-
ir þeirra kunna að vera skráðar niður
í formi myndaupptöku. Er þá ekki
rökrétt næsta skref að fylgjast með
öllu landinu úr gervihnetti með
myndavélum sem sjá í gegnum holt
og hæðir?
Umræðan skammt á veg komin
Umræðan um friðhelgi einkalífs
og skráningu persónuupplýsinga er
að mörgu leyti komin mun lengra í
nágrannaríkjunum heldur en hér-
lendis. Þannig er það mikið átaka-
mál í Bretlandi og Bandaríkjunum
hvort taka eigi upp kennitölur manna
því þær auðveldi svo mjög tölvu-
vinnslu upplýsinga en skapi um leið
aukna hættu á misnotkun persónu-
upplýsinga. Hérlendis hafa kennitöl-
ur verið við lýði um árabil án þess
að þessi flötur á málinu hafi verið
ræddur.
Víða eru tekjur manna trúnaðar-
mál milli framteljenda og skattyfir-
valda. í Bandaríkjunum hafa meira
að segja verið sett lög þar sem það
er lýst refsivert að starfsmenn skatt-
yfirvalda fletti upp í gögnum sem
þá varðar ekki um. Voru þau lög
sett i kjölfar þess að upp komst að
starfsmennimir höfðu verið að hnýs-
ast í framtöl sem ekki var í þeirra
verkahring. Hérlendis er það opin-
bert hvað menn greiða í skatt (sjá
„Opin skattskrá"). Hægt er að fá
skattskrána afhenta í heild og má
rétt ímynda sér hversu verðmætar
upplýsingar er þar að finna.
I Bretlandi var lögreglumaður
dæmdur í refsingu fyrir að láta uppi
gagnvart óviðkomandi hver væri
skráður eigandi tiltekins ökutækis.
Hérlendis er hægt að hringja í Skrán-
ingarstofuna hf. og fá slíkar upplýs-
ingar um hvem sem er.
I Bandaríkjunum hefur það verið
talinn mikilvægur réttur manna að
EINHVERJAR viðkvæmustu per-
sónuupplýsingarnar sem skráðar
eru hérlendis eru sjúkraskrárnar.
Nú er farið að koma þeim á tölvu-
tækt form og á miklu veltur því
að tryggilega sé gengið frá ör-
yggismálum.
Nú þegjar hafa nokkrar heilsu-
gæslustöðvar sett upp sjúkra-
skrárkerfið Saga frá Gagnalind
ehf., sem heidur utan um upplýs-
ingar eins og sjúkraskrár. Enn-
fremur er verið að setja upp sama
kerfi í tilraunaskyni á geðdeild
og bæklunarlækningadeild Land-
spítalans. Kerfið er einnig í þróun
fyrir sérfræðinga í samstarfi við
Læknastöðina og Handlæknastöð-
ina i Glæsibæ. Þorsteinn Ingi Víg-
lundsson, framkvæmdastjóri
Gagnalindar ehf., segir að með
margskonar hætti sé reynt að
tryggja að óviðkomandi komist
ekki í þær viðkvæmu upplýsingar
sem hér um ræðir.
í fyrsta lagi eru efnisupplýsing-
ar geymdar aðskilið frá persónu-
auðkennum. Ef tölvuþrjótur
reyndi að bijótast inn í gagna-
safnið yrði hann því að komast
inn í hvort tveggja til að geta
tengt upplýsingar við einstakl-
inga. Ennfremur er þá hægt að
nota sjúkraskrár í rannsóknar-
skyni án þess að sá sem rannsak-
ar þurfi að sjá nöfn á einstakling-
um. í öðru lagi er gert ráð fyrir
mismiklum aðgangi að tölvukerf-
inu eftir því hvaða starfsmann er
um að ræða. Þannig má tryggja
að eingöngu þeir starfsmenn sem
eiga erindi í skrárnar skoði þær.
í þriðja lagi er innbyggður rekj-
anleiki í kerfinu þannig að ávallt
má rekja slóð þeirra sem fara um
kerfið. í fjórða lagi er ekki gert
ráð fyrir að ein heilsugæslustöð
geti hringt í aðra og náð í upplýs-
ingar úr gagnagrunni þeirrar sið-
arnefndu. Hver stöð verður sjálf
að taka ákvörðun um að senda
upplýsingar frá sér.
Þorsteinn segir að aldrei sé
samt hægt að lofa fullkomnu ör-
yggi en menn telji sig ekki geta
komist mikið nær því en þarna er
gert. Það veltur auðvitað mikið á
starfsfólkinu hvort fyllsta öryggis
sé gætt. Til dæmis verði fólk að
gæta þess að nota ekki of einföld
lykilorð þegar það ræsir tölvuna
því það auðveldar tölvuinnbrot.
geta farið huldu höfði, þ.e.a.s. að
hver sem er geti ekki fundið út hvar
viðkomandi býr. Hefur það þýðingu
til dæmis þegar konur eru ofsóttar
af fyrrverandi mökum sínum eða
þegar vemda þarf vitni í dómsmál-
um.
Hin frjálslega dreifíng á þjóð-
skránni hérlendis vekur ýmsar spum-
ingar. Tugir fyrirtæka hafa fengið
þjóðskrána á tölvutæku formi. Þar
em upplýsingar um nöfn, kennitölur,
lögheimili, böm yngri en 16 ára, kyn
og hjúskaparstöðu. Með einföldum
hætti geta menn leikið sér með þessi
gögn. Þannig mætti framkalla lista
yfir allar ekkjur á Amarnesinu svo
dæmi sé tekið eða einstæðar mæður
á Sauðárkróki. Rétt er að geta þess
að þegar menn fá þjóðskrána af-
henta skuldbinda þeir sig til að hlíta
ákveðnum notkunarskilmálum en
eftirlit með því er auðvitað erfítt.
Hafi menn ennfremur aðgang að
öðmm gögnum eins og skattskránni
og skrám Fasteignamats ríkisins er
hægt að búa til enn sérhæfðari lista.
Andvaraleysi
Hér á landi hefur tölvunefnd unn-
ið stórmerkilegt starf við að veija
persónuupplýsingar en málefni þessi
virðast annars hafa lítinn hljómgmnn
í þjóðfélaginu eða á Alþingi. Sem
dæmi um að þingmenn komi ekki
auga á þessi vandamál er þegar fjar-
skiptalög vom afgreidd á Alþingi
fyrir síðustu jól. Þar vom mjög mikil-
væg ákvæði um vemd fjarskipta-
leyndar sem enga athygli fengu.
Ekki stöldmðu þingmenn heldur við
það að samkvæmt greinargerð með
fmmvarpinu var verið að taka þau
mál úr höndunum á tölvunefnd.
Það má hugsa sér ýmsar skýring-
ar á andvaraleysinu. Kannski ræður
þar nokkru að þjóðfélagið er lítið og
nálægðin mikil þannig að það er
ekkert nýtt að allir viti allt um alla.
Þessi málaflokkur er hins vegar
orðinn svo umfangsmikill, eins og
stóraukinn fjöldi erinda til tölvu-
nefndar (sjá súlurit) ber vott um, að
bæta þyrfti starfsskilyrði hennar til
muna. Það má halda því fram að
fáar ríkisstofnanir fjalli um mikils-
verðari og brýnni úrlausnarefni fyrir
heill einstaklinganna í þjóðfélaginu
en tölvunefnd en þar er einungis einn
starfsmaður.
Morgunblaðið/Golli
LÖNG hefð er fyrir því að skattborgararnir geti borið eigin
skattálögur saman við byrðar annarra.
SÍÐLA sumars ár hvert birta
fjölmiðlar fréttir af álagningu
skatta. Reiknaðar em út tekj-
ur þekktra manna og birtar. Saman-
burður er einnig gerður milli ára.
Nú þegar farið er að vinna svona
mikið úr upplýsingunum og vegna
tölvutækni þar sem menn gætu
fengið skattskrána á tölvutæku
formi og unnið úr henni margháttað-
ar upplýsingar vakna spurningar um
hvort friðhelgi einkalífs skattborgar-
anna sé nægilega gætt.
Löng hefð
Það á sér langa sögu að skattskrá-
in sé lögð fram til sýnis. Tilgangur-
inn var sá frá öndverðu að gefa al-
menningi tækifæri á að kynna sér
álagningu á aðra enda væri það
nauðsynlegt svo að hægt væri að
ganga úr skugga um að allir greiddu
þá skatta sem þeim bæri í samræmi
við greiðslugetu og að skattálagning
annarra gengi ekki á hagsmuni
hans. Voru almenningi heimilaðar
svokallaðar samanburðarkæmr þar
sem mátti kæra yfir því að tekjur
og eignir annarra væru of lágt tald-
ar eða ótaldar.
í dómi Hæstaréttar H 1958.529
krafðist maður þess að fá ásamt
umboðsmanni sínum að sjá svokall-
aða stóreignaskattskrá en engin
ákvæði voru í lögum um að hana
skyldi sýna almenningi. Taldi Hæsti-
réttur að gjaldþegnar hefðu almennt
heimild til að kynna sér heildamiður-
stöðu skattálagningar. Væri það
nauðsyn til þess að gjaldþegn gæti
gengið úr skugga um, hvort álagn-
ing á aðra gengi á hagsmuni hans.
„Kemur hér fram sú skoðun, að al-
menningur eigi rétt á færi til þess
að koma fram aðhaldi gagnvart
skattyfirvöldum," segir í dómi
Hæstaréttar.
Breyttar aðstæður
Síðan.hefur þjóðfélagið og löggjöf
um grundvallarréttindi manna tekið
miklum breytingum. Álagningar-
skrár eru orðnar mikil uppspretta
frétta. Fjölmiðlar vinna nú upplýs-
ingar upp úr álagningarskrám um
tekjur manna. Birtir eru listar yfir
tekjuhæstu einstaklingana í hverri
starfsgrein með samanburði frá ári
til árs. Þessari starfsemi er veitt rík
vemd með tjáningarfrelsisákvæði
stjómarskrárinnar og Mannréttinda-
sáttmála Evrópu þar sem mælt er
fyrir um rétt til að taka við og miðla
áfram upplýsingum.
Á hinn bóginn hefur friðhelgi
einkalífsins verið veitt stóraukin
vernd. Hún er einnig stjórnarskrár-
varin og lög um meðferð og skrán-
ingu persónuupplýsinga setja því
skilyrði að hvaða marki megi safna
og skrá slíkar upplýsingar. Að áliti
tölvunefndar sem framfylgir lögun-
um er það ótvírætt að upplýsingar
um tekjur manna, fjárhag og eignir
teljist til persónuupplýsinga sem
fara verði varlega með.
Ný tækni í meðferð upplýsinga
skapar ný vandamál. Skattskráin er
til á tölvutæku formi og ef hún er
afhent þannig þá rísa mörg álita-
mál. Með samtengingu við aðrar
skrár geta menn fengið nákvæmar
persónuupplýsingar um alla lands-
menn. Slíkar upplýsingar má nota í
markaðsskyni en einnig er hætta á
að þær séu notaðar í óheiðarlegum
eða annarlegum tilgangi.
Fjölmiðlaumræðan felur í sér þá
hættu að einstaklingar eru allt að
því lagðir í einelti vegna tekna sinna
ýmist vegna þess að þær þykja of
háar eða of lágar. Er þetta æski-
legt? spyija margir í ljósi þess að
mönnum er frjálst að hafa háar tekj-
ur, álagningarreglur eru hlutlægari
en fyrr og vafamál er hversu miklu
hlutverki almenningur og fjölmiðlar
gegna við skatteftirlit. Er ekki fyrst
og fremst verið að næra öfundina á
kostnað einstaklinga sem ekkert
hafa til sakar unnið?
Ófullkomin löggjöf
Núverandi löggjöf leysir úr þess-
um spumingum á ófullkominn hátt.
Samkvæmt lögum ber að leggja
fram álagningarskrá síðsumars en
endanleg skattskrá kemur ekki fram
fyrr en í janúar. Ólík ákvæði gilda
um birtingu skránna. Þannig er ótví-
rætt tekið fram að skattskrána megi
birta og gefa út í heild eða að hluta.
Um álagningarskrána segir hins
vegar einvörðungu að hún skuli
liggja frammi til sýnis í tiltekinn
tíma.
Ekkert er tekið á því í lögum
hvort afhenda megi skrárnar á tölvu-
tæku formi eða hvort vinna megi
úr þeim líkt og fjölmiðlarnir gera.
Fjármálaráðuneytið gerði að vísu til-
raun á síðasta ári til að hefta þessa
starfsemi með reglugerð en dró hana
strax til baka vegna mótmæla. Þessi
réttaróvissa er mjög bagaleg og
brýnt að löggjafínn taki af skarið.
Til dæmis er ósannfærandi sú af-
staða tölvunefndar að birta megi
upplýsingar úr álagningarskrá á
meðan hún sé til sýnis en ekki eftir
það. Þetta leiddi til þess að Fijáls
verslun auglýsti að blaðið með lista
yfir tekjuhæstu einstaklingana yrði
einungis til sölu í þijá daga. í ljósi
nútíma fjölmiðlunartækni þar sem
útgáfa fer meðal annars fram á al-
netinu gengur þetta ekki upp. Auk
þess er vafamál hvort það fái stað-
ist gagnvart tjáningarfrelsisákvæði
stjórnarskrárinnar að megi birta
upplýsingar en ekki nema í tiltekinn
dagaíjölda. Slík takmörkun getur
vart talist „nauðsynleg í lýðræðis-
ríki“.
Tillögur starfshóps
Eftir að reglugerð fjármálaráð-
herra beið skipbrot var skipaður
starfshópur sem fjallaði um þetta
efni og leggur til lagabreytingar
með skýrslu dagsettri í mars síðast-
liðnum. Fram kemur að í Noregi
eru reglur svipaðar og hér, í Dan-
mörku ríki alger leynd um skatt-
álagningu en í Svíþjóð sé mjög rík-
ur réttur til að birta upplýsingar
um slíkt. í skýrslunni segir að þau
sjónarmið sem búa að baki fram-
lagningu álagningarskrárinnar um
kærurétt almennings eigi ekki leng-
ur við. „Þar sem almenningi er ekki
lengur kleift að bregðast við og
kæra of lágt tekju- og eignamat
hjá öðrum eru ekki lengur forsendur
fyrir umræddri birtingu á grund-
velli þeirra sjónarmiða," segir í
skýrslunni. Er lagt til að hætt verði
að leggja fram álagningarskrá til
sýnis. Skattskráin verði hins vegar
áfram aðgengileg og hana megi
birta opinberlega og gefa út í heild
eða að hluta. Heimild tölvunefndar
þurfí til annarrar notkunar upplýs-
inga úr skránni.
Rétt er að benda á að það er alls
ekki ótvírætt sem segir í skýrslunni
að kæruréttur almennings í skatta-
málum sé úr sögunni. Þannig segir
Ásmundur G. Vilhjálmsson lögfræð-
ingur í bók sinni Skattarétti IV að
eftir stofnun embættis skattrann-
sóknastjóra ríkisins sé gert ráð fyr-
ir að skattaðilar geti kært skattsvik
annarra fái þeir vitneskju um þau
samanber 2. mgr. 102. gr. A í tekju-
skattslögunum þar sem segir að
skattrannsóknastjóri rannsaki
skattsvik að eigin frumkvæði eða
samkvæmt kærum. Ennfremur
hlýtur íjölmiðlaumfjöllunin að veita
stjórnvöldum aðhald.