Morgunblaðið - 24.08.1991, Blaðsíða 13

MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 24. ÁGÚST 1991
—r-1— -———tt—,■:)—i s _’\t .'ii'—!)-;f i
Hugleiðingar um
ísland og EES
eftir Joseph Curran
Fulltrúar aðildarþjóða Fríversl-
unarsamtaka Evrópu og ríkja Evr-
ópubandalagsins komu saman til
fundar 9. apríl 1984 í Lúxemborg.
Samtökin áttu eftir að eflast, EFTA
með inngöngu Finnlands og EB
með fullri aðild Spánar, Portúgals
og Grikklands í byijun árs 1986.
Almennur bati í efnahagslífi heims-
ins gaf til kynna að möguleiki væri
á því að endurlífga áfangasigra
þróunar um frekari fríverslun í
Evrópu. Þannig væri hægt að bæta
samkeppnisaðstöðu lýðræðisríkja í
V-Evrópu gagnvart Bandaríkjun-
um, Japan og hinum ýmsu nýiðnv-
æddu þjóðum.
Niðurstaða fundarins var Lúx-
emborgaryfirlýsingin, sem gaf
stefnuna á nýtt og víðtækara sam-
starf milli EB og EFTA-landa,
áætlun sem einu nafni nefnist Evr-
ópska efnahagssvæðið (EES).
Umræðan um aðild íslands að
þessum nýja hálfskugga (pen-
umbra) Evrópubandalagsins hefur
hingað til verið á lágu nótunum.
Eins og vant er, hafa stjórnmála-
menn reynt að forðast kröftuleg
fjöldamótmæli. En ef reynslan sýn-
ir okkur eitthvað, þá eru íslending-
ar líklegir til að taka EES annað
hvort með opnum örmum eða hafna
því, mjög skyndilega. Ekkert skref
ætti að taka fyrr en öll rök hafa
verið gaumgæfilega könnuð.
Sumir taka þá afstöðu, að því
er virðist á frekar tilfinningaríkan
hátt, að EES hafi vakið upp grund-
vallarspurningu um fullveldi lýð-
veldisins. ísland hefur rekið ut-
anríkisstefnu einungis í hálfa öld
eða síðan 1944 er sambándsslitin
urðu við Danmörku. Tiltölulega
nýfengin þjóðleg staða er einmitt
dýrmæt fyrir þær sakir að hún er
nýfengin. Á vettvangi öryggismála
varð Island snemma aðili að Atl-
antshafsbandalaginu og hefur einig
tekið þátt í samkomulagi um tolla
og viðskipti (GATT) síðan 1967 og
Efnahags- 'Og framfarastofnuninni
(OECD) síðan 1970. Þá er ísland
aðili að Fríverslunarsamtökum Evr-
ópu og Norðurlandaráðinu. Hins
vegar gætir ekki þeirra tilhneiging-
ar hjá þessum samtökum að mynda
yfirþjóðlegt miðstjórnarvald. Ein-
stök ríki hafa sett fordæmi með
úrsögn úr EFTA og inngöngu í EB:
Bretland, Danmörk og Portúgal.
Noregur dró sig til baka á síðustu
stundu eftir að hafa komið fast að
því að feta í fótspor Breta og Dana.
Nú virðast Austurríki og Svíðþjóð
tilbúin að yfirgefa EFTA-skútuna
í kjölfar þróunar sem var hrundið
af stað, að því er virðist, með við-
ræðum um ný tengsl milli EB og
EFTA. Margir hafa nú þegar
áhyggjur af frekari samruna og eru
þeir Islendingar, sem eru þeirrar
skoðunar, ákveðnir að beijast gegn
því, sem þeir telja að sé innganga
í forsal EB-hússins. Hefur frelsi í
alþjóðlegum viðskiptum það eitt í
för með sér, þegar upp er staðið,
að vald þjóðþinga til að vernda sjálf-
stæði þjóða skerðist?
Samfara þeim áhyggjum, sem
menn hafa varðandi fullveldi, verða
íslendingar einnig að íhuga alvar-
lega greiðsiugetu þjóðarinnar í
framtíðinni. _
Eins og íslendingar vita mæta
vel þá eru fiskafurðir rúmlega 80%
af útflutningsvörum íslands og
verða þær, að verulegu leyti, fyrir
barðinu á tollum EB. Þetta er eitt
af þeim dæmum, þar sem ekki verð-
ur séð fyrir öllu í vel meintu milli-
ríkjastarfi. Viðskipti milli íslands
og EB fara fram í dag samkvæmt
tvíhliða samningi, sem skrifað var
undir árið 1972 og snýst aðallega
um iðnaðarvörur. Með-tilliti til þess
að ísland framleiðir iðnaðarvörur í
takmörkuðu magni, var gerð frek-
ari tilslökun varðandi tollfrjálsan
aðgang með sjávarafurðir. Þetta
var gert með hinni frægu bókun
sex, sem tók gildi árið 1976.
Þegar samningurinn var undirrit-
aður var ætlunin sú, ásamt viðbót-
arbókuninni, að fá óhindraðan og
gagnkvæman aðgang að mörkuð-
um en þó með mikilvægum undan-
tekningum. Síðar kom að því að
helstu kaupendur saltfisks, Portú-
gal og Spánn, ákváðu árið 1986
að ganga í Evrópubandalagið ásamt
Grikklandi. Ávinningur samnings-
ins fyrir ísland minnkaði verulega
við þetta en það var einhliða afleið-
ing, þar sem innganga þessara ríkja
í EB hafði engin áhrif á iðnaðarvör-
ur frá EB, sem fluttar voru inn til
íslands. Tollar EB á fiskafurðir,
sem voru smámunir í upphafi, urðu
rúmlega 1,8 milljarðar ($ 30 millj-
ónir) árið 1987. Fyrir litla þjóð
skiptir þetta miklu. Fyrir utan veru-
lega hækkun á tollgreiðslum er
þetta alvarleg hindrun í þróun fisk-
iðnaðar sérstaklega með tilliti til
fullvinnslu sjávarafurða. Hinir háu
tollar EB eru þeim mun alvarlegri
vegna þess mismunar sem skapast
vegna hinna gríðarlegu styrkja tii
fiskvinnslu í EB. Af þessum sökum
á íslands það á hættu að glata þeim
fiskiðnaði, sem nú er í uppbygg-
ingu, til aðgangsharðra keppinauta
frá bandalaginu, en sjávarútvegs-
iðnaður er einmitt það sem ræður
ríkjum í efnahagslífi Islendinga.
Þetta er kaldhæðnislegt á þeim tím-
um, þegar gert er ráð fyrir að andi
fríverslunar sé megininntak Lúx-
emborgaryfirlýsingarinnar, að slíkt
hörmungarástand sé fyrir hendi.
Ef ekki verður gætt að greiðslugetu
íslands, verður það ekki fullvalda,
að neinu marki, mjög lengi.
Þeir sem aðhyllast aðrar skoðan-
ir myndu sjálfsagt gera athuga-
semdir við hluta af þessari athug-
un. Það er hægt að spyija, hvað
er fullveldi svo sem? Hugtakið á
það á hættu að vera notað kæru-
leysislega í tilfinningaríkri umræðu.
Almættið eitt getur verið fullvalda
í orðsins fyllstu merkingú. Þær
þjóðir sem búa við nútíma lýðræði
halda, af ákafa, vörð um þjóðlegt
sjálfstæði sitt og þjóðlega sam-
stöðu. Þær sjá fyrir sameiginlegum
vörnum og stuðla að velferð á svæð-
um sem heyrir undir þær, hvort sem
það er gert með innlendum eða
utanaðkomandi aðgerðum. Margar
af þessum aðgerðum fara fram á
vegum staðbundinna þjóðþinga eða
stjórnvalda, en þó ekki alfarið.
hægt er að vísa til Iagabálka, sem •
Joseph Curran
„Það sem hér hefur
verið sett á blað er til-
raun til að hugleiða
málið stuttlega og á
hlutlægan hátt.“
er að finna í samningum þjóða á
milli. Þannig eru NATO, EFTA,
GATT, OECD og Norðurlandaráðs
tilkomin. En það hefur verið bent
á að ekki er hægt að líta á þessar
stofnanir sem ógnun við sjálfstætt
fullveldi aðildarþjóðanna. Aðild að
Evrópubandalaginu gæti verið allt
annað mál. Þeir sem halda því fram
eiga það á hættu að gleyma að EES
er ekki EB. Ekki er líklegt að EES,
eins og því er lýst nú, verði gert
að blómum skrýddum vegi að yfir-
þjóðlegu bandalagi.
En hvað með fiskinn, sem er slíkt
áhyggjuefni íslendinga? Það er
greinilegt að ísland þarf að semja
uppá nýtt um það fyrirkomulag sem
í gildi er um fríverslun við Evrópu-
bandalagið. Ákvæði núgildandi
sáttmála eru úrelt. Að skipta á
aðgangi að mörkuðum EB, eða
annars staðar, fyrir aðgang að 200
mílna lögsögu íslands er einfaldlega
ekki á dagskrá og getur aldrei orð-
ið svo. Saltfiskur er um það bil 18%
af andvirði útflutningsviðskipta ís-
lands og megnið fer til kaupenda í
EB. Eins og málin standa nú, gætu
framleiðendur neyðst til að flytja
starfsemi sína til Bretlands til að
koma í veg fyrir mismunun. Annað
dæmi um að samningurinn er á
eftir tímanum snertir framtíðar-
áætlanir um þróun fiskiðnaðar. Ný
_____________________________m
flutningatækni gerir það kleift að
flytja út heilan ferskan fisk, sem
veldur því að hörð samkeppni um
frambærilegt hráefni verður enn
harðari fyrir íslenska fiskverkend-
ur. Fiskflök, síld, tilbúnir sjávarrétt-
ir og afurðir fiskeldis (sem ekki var
vaxandi atvinnugrein 1972) standa
fyrir utan heimild samningsins.
En hefðbundnar fiskveiðiaðferðir
(fiskveiðar hafa £egnt lykilhlut-
verki í afkomu Islendinga síðan
landnám hófst á 10. öld) og sú stað-
reynd að allt er undir þeim komið
(fiskveiðar tóku við landbúnaði í
framgangi efnahagslífsins í byijun
aldarinnar) ætti að vinna með ís-
iendingum svo framarlega sem Evr-
ópubandalagið breytir ekki vin-
gjarnlegu yfirbragði sínu í þá veru
að taka upp óvægna verndar-
hyggju. í þessu sambandi er rétt
að vona að fordæmi sé góð leið-
sögn. Spánn krafðist aðgangs að
landhelgi annarra aðildarþjóða, og
var sú krafa byggð á veiðum fyrir
útfærslu 200 mílna landhelgi.
Bandalagið hafnaði þessari kröfu.
ísland ætti að hafa góða möguleika
á að halda sínu 200 mílna svæði í
norðurhöfum við samningagerð í
ljósi þeirra aðgerða er EB greip til
í svari sínu við kröfu Spánveija.
Þegar menn taka afstöðu til
EES, hvort sem það er með eða á
móti, verða þeir að láta hana í ljós
eftir gaumgæfilega íhugun. Ekki
er sæmandi að taka skyndiákvörðun
í máli sem þessu. Það sem hér hef-
ur verið sett á blað er tilraun til
að hugleiða málið stuttlega og á
hlutlægan hátt.
En vandamál íslands nú er ekki
alþjóðlegt heldur staðbundið. Fjöl-
breytni í íslensku efnahagslífi verð-
ur að aukast. í því sambandi er
e.t.v. hægt að benda á vatnsorkuna
og ferðamannaþjónustuna. Fisk-
veiðar eru göfug grein en þær lúta
sama lögmáli og landbúnaður og
ef einhliða yfirburðastaða fiskveiða
í efnahagslífinu heldur áfram getur
það leitt til þess, fyrr eða síðar, að
Island skipi sér á bekk meðal þjóða
þriðja heimsins og verði fátækt land
á sama hátt og varð raunin á Ný-
fundnalandi hinum megin Atlants-
ála. Ef það gerist yrði kaupmáttur
krónunnar engu betri en hjá þeim
þjóðum, sem beijast í bökkum. Við
slíkar aðstæður er hætt við að
„borgarríkið Reykjavík" leysi lýð-
veldið ísland af hólmi.
Höfúndur er doktor í
stjórnmálafræði frd háskólanum í
Louvain, 'Belgíu, og er búsettur í
Kanada.
Ráðamenn rústa byggð
Opið bréf til þeirra sem hlut eiga að máli Fiskiðjunnar
Freyju hf. á Suðureyri við Súgandafjörð
eftir Lárus
Hagalínsson
Fiskiðjan Freyja í Súgandafirði
er enn einu sinni komin í þjóðar-
pressuna og nú kannski ekki að
ástæðulausu. Er einhver sekur?
spyija menn. Því verður ekki svarað
hér. En upprifjun á rökstuddum
staðreyndum er stundum nauðsyn-
leg.
Fiskiðjan Freyja á sér nokkuð
langa sögu sem ekki verður rakin
hér nema að hluta. Fiskiðjan Freyja
á Suðureyri var eitt af mörgum
frystihúsum í landinu sem voru illa
stödd fjárhagslega eftir skertar
veiðiheimildir og ekki síður eftir
fastgengisstefnu stjórnvalda á sín-
um tíma.
Því var það reynt af stjórn Fisk-
iðjunnar Freyju á sínum tíma að fá
fyrirgreiðslu í svonefndu sjóðakerfi,
jafnframt því að fá þriggja mánaða
greiðslustöðvun og hana síðan fram-
lengda um tvo mánuði. Það reyndist
ekki auðvelt verk að komast inn í
garnir sjóðakerfisins en tókst þó
eftir að hafa verið vísað á dyr tvíveg-
is hjá reiknimeisturum kerfisins.
Eitt af skilyrðunum sem sjóða-
kerfið setti var að Hlaðsvík hf. yrði
innlimuð í Fiskiðjuna Freyju en
Hlaðsvík á togarann Elínu Þorbjarn-
ardóttur og var sjálfstætt útgerðar-
félag á þessum tíma. Svo hráefnis-
öflunin yrði tryggð og rekstur fyrir-
tækisins að því leyti. Á þetta var
fallist af SÍS sem var aðaleigandinn
að Hlaðsvík. Og í drögum að nýjum
efnahagsreikningi frá Byggðastofn-
un fyrir Fiskiðjuna og Hlaðsvík frá
27. október 1989 er hún (skipið)
þar metin á 198,2 millj. kr. En hluta-
bréfín í Hlaðsvík voru innleist í
Freyju á 25 millj. kr. við fjárhags-
lega endurskipulagningu fyrirtækj-
anna.
Þeir einstaklingar sem gerðust
hluthafar í Fiskiðjunni Freyju sem
nýendurreistu fyrirtæki eftir að
Illutaíjársjóður Byggðastofnunar
gerðist hluthafi með meirihlutaeign-
aráðild, gerðu það í þeirri trú að
sjóðakerfið starfaði eftirþeim lögum
og reglugerðum sem því var ætlað.
í reglugerð sem birt er í Stjórn-
artíðindum B 19 1989 um Hlutafjár-
sjóð Byggðastofnunar sem gefm er
út 11. mars 1989 og undirrituð af
þáverandi forsætisráðherra segir
orðrétt í 12. gr.
í tengslum við fjárhagslega end-
urskipulagningu fyrirtækja er
Hlutafjársjóði Bygðastofnunnar
heimilt að kaupa hlutabréf í viðkom-
andi fyrirtækjum að uppfylltum
eftirtöldum skilyrðum:
1. Að viðkomandi fyrirtæki teljist
vera meginuppistaða í útflutningi
og atvinnurekstri í viðkomandi
starfssvæði eða í viðkomandi at-
vinnugrein samkvæmt reglum
sjóðsstjórnar.
2. Að sýnt þyki að fyrirtækið búi
við jákvæða rekstrarafkomu og við-
unandi greiðslustöðu að lokinni fjár-
hagslegri endurskipulagningu.
3. Að samhliða hafí tekist með
frjálslegum samningum, nauða-
samningum eða öðrum aðgerðum
að gera eiginfjárstöðu viðkomandi
fyrirtækis jákvæða miðað við mats-
verð fasteigna, véla, tækja og áæti-
að endursöluverð skipa.
4. Að fullnægjandi skil hafi verið
gerð á iðgjöldum lífeyrissjóða vegna
starfsmanna sem starfað hafa hjá
viðkomandi fyrirtæki.
í ljósi þessarar reglugerðar, t.d.
2. lið 12. gr., töldu væntanlegir hlut-
hafar sig engu varða fyrri fjárhags-
stöðu fyrirtækjanna, eins og fram
kom hjá framkvæmdastjóra Byggð-
astofnunar í Kastljósþætti sjón-
varpsins 16. ágúst sl., að þeir hefðu
átt að kynna sér, áður en þeir gerð-
ust hluthafar.
„Ef af sölu hlutabréfa
Hlaðsvíkur verður, þá
er Byggðastofnun og
stjórnvöld að bjarga
eigin skinni með sölu á
veiðiheimildum og
reyna að komast undan
því sem Hlutafjársjóður
í reynd tók að sér að
gera...“
Það var aldrei meiningin hjá þeim
einstaklingum, svo og Suðureyrar-
hreppi sem gerðust hluthafar í
Freyju (nýendurskipulagðri fjár-
hagslega af reiknimeisturum
Byggðastofnunar) að 40,5 m.kr.,
sem var rúmlega eitthundrað þús-
und krónur á hvert mannsbarn í
sveitarfélaginu, væri framlag þeirra
til að fleyta fyrirtækinu nokkra
mánuði í viðbót áður en það yrði
endanlega gjaldþrota.
Það segir einhvers staðar að fiski-
stofnarnir við strendur landsins séu
sameign þjóðarinnar allrar, við skul-
um hafa það hugfast.
Framkvæmdastjóri Byggðastofn-
unar segir í sama Kastljósþætti sem
vitnað var í áður, að Freyja ætti
fyrir skuldum, en hvernig gengur
það upp? Jú. Fiskiðjan Freyja á
Suðureyri á og gerir út togarann
Elínu Þorbjarnardóttur ÍS 700. Eins
og áður hefur komið fram, hefur
togarinn um 2.000 tonna veiðiheim-
ild á árs grundvelli, sem er um 2/3
af veiðiheimildum fyrirtækisins, og
2.000 tonn x 150.000 kr. =
300.000.000 kr. Sem er um 3/5 af
skuldum Freyjunnar og Hlaðsvíkur.
Þannig gerast kaupin á eyrinni í dag
á sameign þjóðarinnar. (En það mun
vera óheimilt að eignfæra kvöta.)
Það var stjóm Byggðastofnunar
sem gaf stjórnarmönnum sínum í
Freyju, sem jafnframt eru stjórnar-
formenn og hafa meirihluta á bak
við sig í félaginu, fyrirmæli um að
nota það afl og fá það samþykkt á
hluthafafundi að auglýsa eftir til-
boðum í hlutabréf Hlaðsvíkur sem
á og rekur togarann Elínu Þorbjarn-
ardóttur, en Freyja á hlutabréf
Hlaðsvíkur. Það er sem sagt verið
að tala um að selja það sem áður
átti að tryggja rekstrarafkomu fyr-
irtækisins.
Ef af sölu hlutabréfa Hlaðsvíkur
verður, þá er Byggðastofnun og
stjórnvöld að bjarga eigin skinni
með sölu á veiðiheimildum og reyna
að komast undan því sem Hlutafjár-
sjóður í reynd tók að sér að gera,
en það var að koma Freyju hf. og
fyrirtæki hennar fjárhagslega fyrir
vind. En það er eins og að míga í
mel, að minna þá á sem gleyma.
Og með sölu á sameign þjóðarinnar
allrar og Elínu Þorbjarnardóttur er
verið að selja bestu mjólkurkúna frá
börnum þessa byggðarlags.
Og verði þeim að góðu.
Höfundur er stjórnarmaður
hluthafa heimamanna íFreyju hf.