Lesbók Morgunblaðsins - 28.01.1984, Blaðsíða 8

GUÐMUNDUR DANÍELSSON
Sólguðinn
óttur heim
nasasjón af nútímanum í Egyptalandi
Ferð til Egyptalands er ekki síst ferð úr nú-
tímanum inn í fortíðina. Nútíma-Egyptaland
er ekki annað en fremur fátækt en fjölmennt
Arabaríki, sem mörg herveldi hafa undirok-
að á síðari öldum og langt fram á þessa öld,
en hefur á síðustu áratugum reynt að
verða nútímalegt, og jafnframt haft uppi
tilburði í þá átt að verða forusturíki múh-
ameðstrúarmanna, sem byggja löndin við
sunnan- og austanvert Miðjarðarhaf. Eg-
yptar hafa í forsetatíð Gemal Nassers og
Anwar Sadats reynt að koma á sambands-
ríki með Libýu í vestri og Sýrlandi í austri.
Mikill pappír hefur verið notaður í þessu
skyni og sambandsríki stofnað á pappírn-
um, en síðan ekki söguna meir: Stórveldis-
draumarnir rættust ekki, þeir runnu út í
eyðimerkursandinn, og gott ef löggilti
skjalapappírinn, sem þeir voru skráðir á,
hefur ekki orðið eldi að bráð, eins og bóka-
safn Alexandríu á dögum Cesars, og askan
fokið burt með vindinum, þrátt fyrir veð-
urblíðuna á þessum slóðum.
Það er nefnilega ekki lengur rúm fyrir
nema tvö stórveldi í heiminum, annað í
austri, hitt í vestri. Og þessi tvö ríki hafa
nú um sinn setið hvort gegnt öðru og teflt
refskák án afláts. Heimurinn allur er
skákborð þeirra, reitirnir eru jafnmargir
og löndin, þeir eru sumir bláir, aðrir rauð-
ir, og enn aðrir hafa blandaða liti ýmis-
konar. Refskákin er svo flókin íþrótt, að
henni verður ekki með orðum lýst. Þó sjá
allir að megintakmark keppendanna er að
ná valdi yfir sem flestum reitum og koma
á þá sínum eigin lit: bláum eða rauðum, og
er því mest sótt að þeim reitum sem öngv-
an hreinan lit hafa, hvorki bláan né rauð-
an.
í sérhvurjum reit, það er að segja: í
hvurju þjóðríki, er valdhafi af einhvurju
tagi, og leitast þeir allir við að halda völd-
um, og styðjast allflestir við einhvurskon-
ar ríkisstjórn, jafnvel þing, en margir
treysta þó einkanlega á vopnaðan her,
helst sem stærstan og búinn þeim bestu
drápsvopnum sem völ er á í heiminum.
Fátt eða ekkert jafnast — í augum vald-
hafa — á við stóran stríðsher og gnægð
vopna, enda talið sjálfsagt að kosta til
hans mestöllum fjármunum ríkisins, og
dugir ekki að horfa í það þó að hinn
óbreytti þegn hafi hvorki til hnífs eða
skeiðar, né heldur húsnæði eða fatnað við
hæfi. Mannfellir er því víða í þeim reitum
refskákarinnar, sem hvorki eru bláir né
rauðir og valdhafar teljast enn hafa sinn
eigin lit.
Ekkert er valdhöfum
að kenna
Stórveldin tvö — hinir miklu skákmeist-
arar — hafa ekki síst vakandi auga á þeim
reitum, þar sem valdhafar taka vopn langt
fram yfir brauð og liggja í sífelldum hern-
aði við stóra hópa sinna eigin þegna, með-
an enn stærri hópar þeirra deyja úr hungri
og pest. Hraustir og sællegir rauðakross-
menn og kirkjutrúboðar ráða auðvitað
ekki neitt við neitt, enda kenna þeir þurrk-
unum að mestu leyti um hörmungarnar.
Þeir mega ekki saka skákmeistarana
miklu um neitt misjafnt, ekki kenna vald-
höfunum í höfuðborgum hungurlandanna
um ástandið. Það yrði sjálfsagt talið hlut-
leysisbrot, hættulaust er hins vegar að
skella skuldinni á veðrið. „Brauð handa
hungruðum heirni," segja þeir með blíðu
brosi við okkur í bláa reitnum, íslandi.
Guð er í sökinni, ekki herforingjarnir, —
veðurguðirnir eru að deyða fólkið í aust-
ur-, mið- og suður-Afríku, þeir láta ekki
rigna nóg.
Vafalaust þekkja rauðakrossmenn og
kirkjutrúboðar peningaverð gereyðingar-
vopnanna sem verið er að smíða og búið er
að planta eins og skógi um alla rauðu og
bláu reitina á borði refskákarinnar miklu.
En má ég þá spurja: Hvað gagnar að
bjarga nokkrum þúsundum barna frá
hungurdauða í Afríku, ef við verðum öll
drepin og steikt innan skamms í atómeld-
inum?
Kannski er spurningin kaldranaleg,
hjartalaus. Sjónvarpsmyndirnar af lifandi
beinagrindum barnanna og mæðra þeirra
suður í heitu sólskinslöndunum eru átak-
anlegar, flugurnar skríða feitar út og inn
um augu þeirra, nef þeirra og munn. Hvar
eru annars feður þessara barna? — eigin-
menn kvennanna? — Þeir voru ekki á
kvikmyndinni. Nei, en þeim brá fyrir á
annarri mynd. Þeir virtust jafnvel í fullum
holdum, og þeir voru á harðahlaupum með
byssurnar á lofti, rétt í þann veginn að
ráðast á einhvurja samlanda sína í því
skyni að skjóta þá eða skera, af því að
„aldrei skyldi góður drengur kjósa frið, ef
ófriður er í boði“!
Ég sé ekki eftir þessum 500-kalli í söfn-
unarbauk rauðakrossmanna og biskupsins,
en ég held að hann geri alls ekkert gagn. í
því landi þar sem leiðtogarnir gefa skít í
allt fóður, nema fallbyssufóður, þar bjarg-
ar minn 500-kall öngvu.
Hins vegar hef ég heyrt að hvur uppsett
stýriflaug með kjarnaoddum og öllu til-
heyrandi kosti milljarða. Ósjálfrátt dettur
manni i hug, að ef skákmeistararnir miklu
í Genf og víðar, þeir með bláu og rauðu
reitina, hefðu komið sér saman um að
fækka skotpöllum sínum og stýriflaugum
svo sem um 10 til 20 stykki á hvora hlið og
ákveðið að nota peningana, sem við það
spöruðust, til að kaupa mat handa þeim
sem þurrkurinn er að drepa og þó einkum
þetta óskiljanlega stríð vinnufærra manna
um ekkert, þá væri vandinn leystur þang-
að til aftur fellur dögg á jörðu og ekki er
lengur hægt að kenna veðrinu um sultar-
dauðann.
Ég byrjaði þessa eftirþanka Afríku-
heimsóknar í Egyptalandi nútímans.
Nasser var mikill þjóðernissinni og föður-
landsvinur. Fornminjar landsins sýndu
honum sem öðrum, að Egyptaland, sem
fyrrum nefndist Kem, hafði verið stórveldi
og nafli heimsins. Hann dreymdi um nýja
gullöld þjóð sinni og landi til handa. En
fullvel vissi hann að öngvu yrði fram kom-
ið nema með tilstyrk hinna tveggja stóru
skákmeistara, sem réðu hinum bláu og
rauðu reitunum. Þó að Egyptaland sé
stórt, þá er það í rauninni mjög lítið, —
gróið land ekki nema 30 þúsund ferkíló-
metrar. 87% Egyptalands eru sviðin eyði-
mörk og einungis 13 hundraðshlutar
ódáinsakur, því að ekki nær móðir Níl til
meira lands með vatn sitt sunnan úr
monsúnregnsvæðum Blálands. En fólkinu
fjölgar ört, um 2,8% á ári, minnir mig, og
borgirnar í óshólmunum verða stærri og
stærri, einkum hafnarborgin Alexandría
og höfuðstaðurinn Cairó efst í óshólmun-
um, þár sem manngrúinn nemur — að sagt
er — 12—15 milljónum.
Roðinn úr austri
Orkuskortur stóð iðnaði fyrir þrifum,
endurbæta þurfti áveitukerfið og útvíkka
það. Gerð var áætlun um nýja stíflu í Níl
sunnan þeirrar gömlu, margfaldlega
stærri og fullkomnari. Til framkvæmda
þurfti ógrynni fjár. Ekki átti Egyptaland
það fé. Þjóðnýting Súesskurðs hafði lítið
gefið í aðra hönd, nema hvað hernaðarárás
Breta, Frakka og ísraelsmanna gerði
Nasser að þjóðhetju víða um heim, þó að
skurðurinn hætti að mestu að vera skipa-
leið og olíuskip yrðu að sigla með farm
sinn úr Persaflóahöfnum suður fyrir Afr-
íku ef þau ætluðu að landa honum í Rott-
erdam.
Nasser leitaði fyrst eftir fjármagni til
Aswanstíflugerðar í Bandaríkjunum. Af
einhvurjum ástæðum rak þá samninga í
strand, og þá var að reyna hvursu Rúss-
arnir dygðu. Jú, þeir dugðu reyndar mæta-
vel, og roðinn úr austri færðist yfir
Egyptaland. Rúblurnar flæddu inn í landið
og yfir það og í för með þeim heill her
vísindamanna og sérfræðinga á öllum
hugsanlegum sviðum, þeirra á meðal hern-
aðarsérfræðingar. Það fór vel um rússn-
esku birgðaflutningaskipin og vopnuð
fylgdarskip þeirra í höfnum landsins: Al-
exandríu, Port-Said, og reyndar er Níl
skipgeng alveg upp til Aswan, hérumbil
þúsund kílómetra suður í landi, auk þess
sem járnbrautir voru lagðar þangað og
góðir bílvegir upp með endilangri ánni.
Aswanstíflan var fullgerð á nokkrum ár-
um.
Reist var risastórt minnismerki um hina
rússnesk-egypsku samvinnu, Lótusminnis-
merkið, sem er ægifagurt og voldugt, og í
fótstallinn eru greypt ríkisskjaldarmerki
beggja þjóðanna: hamarinn og sigðin og
egypski örninn. Aðdáan'lega fögur gnæfir
til lofts þessi fjórskipta súla, sem að ofan
rennur saman í eitt, en efst uppi breiðir
ögn úr sér, eins og hálfopin króna lótus-
blómsins, og tjörn gerð af mannahöndum
allt í kring sunnan við sjálfa stífluna, sem
er bogadregin og auðvitað lögð ágætasta
akvegi. Uppistöðulónið sem myndaðist er
500 kílómetra langt, og er einn þriðji hluti
þess sunnan egypsku landamæranna, inni
í Súdan. Það heitir Nasservatn. Um tíma
leit svo út sem einar merkustu fornleifar
landsins færu á kaf í vatnið: rísalíkneskjur
Ramsesar II. og musterin bak við þær í
Abu Simbel, 280 kílómetra fyrir sunnan
Aswan, allt höggvið út í sjálft bergið. En
Menningar- og vísindastofnun Sameinuðu
þjóðanna, UNESCO, og nokkur ríki, auk
Egyptalands, lögðu fram nægilega mikið
fé til þess að stytturnar stóru og hin miklu
neðanjarðarmusteri Amon Ra, með sínum
óteljandi listaverkum, allt þetta var sagað
í hæfilegar steinblokkir og síðan var því
lyft upp og afturábak og flutt inn í
hernaðarlega, pólitíska og efnahagslega,
að eina hrakför varð að fyrirgefa honum.
Hins vegar spurning hvort skáksnillingur-
inn mikli með rauðu reitina fór ekki að
rýna áhyggjufullur í stöðuna. Nóg var að
vísu til af hergögnum, fyrir loft, láð og lög,
en tryggingu varð að fá fyrir því að
greiðsia kæmi fyrir sendingu nýrra
stríðstækja og að kaupendurnir kynnu
með þau að fara. Það mátti ekki oftar
koma fyrir að þeir bræddu úr öllum
skriðdrekaflotanum á leiðinni frá skipsfjöl
upp í eyðimerkurstöðvarnar, heldur yrðu
þeir fyrst að láta smurolíu á vélarnar, ekki
mátti heldur láta flugflotann brenna upp á
einni nóttu, þegar Síónistunum hentaði.
Hvað átti að gera? — Nú, auðvitað að
senda fleiri hernaðarráðunauta, þjálfara,
njósnara, sérfræðinga á öllum sviðum,
margar þúsundir af hámenntuðu úrvals-
liði. Alexandría, Port-Said, Ismalía voru
ákjósanlegir staðir fyrir herskip og allar
tegundir skipa, skítt með það þó að Asw-
anstíflan skilaði ekki fullri orku og áveitu-
landið stækkaði lítið. Þeir veðjuðu aftur á
hann arabíska glæsi, Nasser að nafni. En
þá skarst dauðinn allt í einu í leikinn, og
forseti Egyptalands sigldi gullnum báti
sínum inn í Vesturlandið. Þaðan á enginn
afturkvæmt. Anwar Sadat, vinur og
vopnabróðir hins látna forseta, tók við
embættinu. Hann elskaði föðurland sitt
öngvu minna en fyrirrennari hans hafði
gert. Styrjaldir, vonir og vonbrigði þekkti
hann, og beiska reynslu þeirra sem ósigra
bíða á vígvöllum.
Dauðasekur er
talsmaður friðarins
Ég hirði ekki að rekja sögu Anwars Sad-
ats. Hún varð þó ekki löng, en því merki-
legri. Hann ákvað að breyta óvinum sín-
um, Síonistunum í austri, í vini og semja
við þá um frið milli Egyptalands og ísrael,
Kaíró nútímans. Við enda götunnar er egypzka þjóðminjasafnið.
fjallshnúkinn, og svo val var það verk af
hendi leyst, að gleggstu augu þarf til að sjá
að þessi fornu mannvirki hafi orðið fyrir
nokkru hnjaski eða yfirleitt verið hreyfð.
Dimmblátt vatnið fellur upp að fastabergi
landsins, og gaman var að ganga fram á
gnípu og geigvæna brúnina og sjá torfu af
Nílarkörfum, 30 til 40 punda fiska, sveima
þar undir lygnu yfirborðinu. Fyrst hélt ég
að þarna væru krókódílar á ferð, en síðan
sá ég að það voru fiskar, gráir á baki, með
rauðleitar síður og ljósan kvið.
Orkan var mest
á pappírnum
En það er af orkubúskapnum að segja,
að hann blessaðist ekki eins og vonir stóðu
til, né heldur möguleikinn til stóraukinnar
áveitu á eyðimörkina. í sífelldum sólarhita
þessa lands gufar vatnið svo ört upp, að
aldrei næst úr því sú orka og það magn
sem vísindamenn höfðu með útreikningi
fengið á teiknipappír sinn og byggt
mannvirkin á.
Framhaldið þekkja allir: Rússar fylltu
flugvelli Nassers af orrustuvélum og ótal
verkfærum til styrjaldarbrúks, og Nasser
fór ekki leynt með það, að nú væru dagar
nágrannans í austri, Síónistanna, brátt
taldir. Það stóðst ekki: Síónistarnir, guðs
útvalin þjóð, ísrael, kom á einni nóttu og
eyðilagði herflotann mikla áður en hann
hafði ráðrúm til að rísa upp. Þeir sigruðu
Nasser. Og alla þá sem hervæddust til
stríðs gegn Landinu helga, sigraði ísrael.
Nasser gekk þá grátandi fyrir lýð sinn og
bauðst til að leggja niður völd og fá þau í
hendur einhvurs hæfari manns. En lýður-
inn, sem vissulega harmaði missi herskara
sinna, vildi ekki kenna foringja sínum um
ógæfuna, heldur svikulum þjónum hans og
heimsvaldasinnum. Svo marga sigra hafði
Nasser líka unnið fyrir land sitt og þjóð,
og ferðaðist til lands þeirra og var leiddur
í Knesset til að halda sáttarræðu fyrir
óvini Araba. Til þess þurfti mun meiri
kjark en ráðast gegn óvígum her. Þennan
kjark hafa mjög fáir menn, enda lífs-
hættulegra en að stinga höfði gegnum
lykkjuna á snöru böðuls. Allir þeir sem
hingað til höfðu kallað hann bróður sinn,
úthrópuðu hann nú sem svikara og hræktu
í átt til hans. Hann mælti sér einnig mót
við Begin forsætisráðherra ísraels á
sveitasetri Bandaríkjaforseta, Camp Da-
yid, og gerði við hann samning um lausn
erfiðustu ágreiningsmála. Og ekki nóg með
það: hann sagði við skákmeistarann mikla
sem fyrir rauðu reitunum réði og fjár-
magnaði Aswanstífluna og stríðsbúnaðinn
í stað hinna glötuðu hervopna frá óförum
sex daga stríðsins: „Farið allir til ukkar
heimalands, við viljum ekki hafa ukkur
lengur í þjónustu okkar!“ Egyptaland
þarfnaðist friðar nú, en ekki fleiri styrj-
alda. Og blár litur tók að flæða yfir reit-
inn, sem nefnist Eg>-ptaland. Því að Rúss-
arnir töldu ekki skynsamlegt að láta í odda
skerast við stjórnanda ríkisins, hinn
hugprúða talsmann sáttfýsinnar. Þeir
héldu heim, og fórnuðu skiptamun í ref-
skákinni, og síðan fór hún í bið.
Sagt var að Anwar Sadat bæðist fyrir
fimm sinnum á sólarhring, og sneri andliti
sínu til Mekka og snerti ryk jarðarinnar
jafnoft með enni sínu. Öngvu að síður reis
gegn honum stór hópur trúarofstækis-
manna, sem taldi hann svikara við Allah
og föðurlandið, og myrtu hann þar sem
hann sat á palli með ráðherrum sínum og
eiginkonu — að horfa á meinlausa skraut-
sýningu hersins í Cairóborg. Sjá, ekkert er
lífshættulegra en gerast talsmaður friðar
á jörðu: dauðasekur er sá.
Hosni Múbarrak tók við, maður varfær-
innar skynsemi og hófsamrar þjóðernis-
stefnu. Morðingjar Sadats voru hnepptir í
dýflissu, þar sem þeir skyldu bíða dóms.
8