Lesbók Morgunblaðsins - 28.01.1984, Blaðsíða 4

Eg er ekki alttaf
léttogindæl
Steinunn Sigurðardóttir rithöfundur segir af sjálfri sér, vinnu rithöfundarins
og viðbrögðum gagnvart konum sem fást við skáldskap
VIÐTAL: ILLUGIJÖKULSSON
Eftir ljóðasífellur þar og þá skilur Steinunn
Sigurðardóttir nú eftir sig annars konar
verksummerki: skáldsögur til næsta bæjar
og leikrit í ofanálag. Hún var innan við tví-
tugt þegar fyrsta ljóðabók hennar gekk á
þrykk, þær eru nú orðnar þrjár og tvö
smásagnasöfn hafa litið dagsins ljós und-
anfarin fáein ár. Sjónvarpsleikrit: Líkam-
legt samband í Norðurbænum. Útvarps-
leikrit. Auk ritstarfa hefur Steinunn feng-
ist við sitt af hverju. Árum saman var hún
til að mynda útvarpsfréttamaður og hleyp-
ur nú í lausamennsku við blöð og útvarp og
sjónvarp. Þar erum við á sama báti og ég
ávarpaði Steinunni:
Steinunn. Mér leikur hugur á að vita
hvernig hugmyndir koma til þín, hvernig þær
mótast, finna sér form og svo framvegis.
Það er svo mismunandi eftir því hvort er
um að ræða ljóð eða sögu eða leikrit. Ef við
tökum ljóðið fyrst þá getur í rauninni hvað
sem er orðið kveikja að ljóði. í óveðrinu
núna um daginn — þessu versta, þegar þú
sast fastur í strætó í sjö klukkutíma — þá
var ég til dæmis inni í stofu hjá mér að
yrkja um óveðrið og var í ógurlega góðu
skapi. Það kvæði er eiginlega hugsað sem
söngur; það er í því svona líríló, líríló og þú
getur birt það ef þú vilt þó það sé ekki
fullfrágengið. Annars eru mjög mörg af
mínum ljóðum svona samskiptaljóð. Ann-
aðhvort er ég með ákveðna persónu í huga
eða ekki, en það kemur alla vega þannig út.
Nú, með sögurnar, þar skiptir alveg í tvö
horn. Stundum eru það hlutir sem ég hef
heyrt um, heyrt einhvern tæpa lauslega á
og þá dettur mér í hug einhver saga út frá
því. Oftast er það allt önnur saga en sú
sem mér var sögð, en ég hef tekið eftir því
að fólk hefur mig miklu meira grunaða um
að fara eftir fyrirmyndum úr raunveru-
leikanum heldur en ég geri. Eftir að þetta
seinna smásagnasafn mitt, Skáldsögur,
var gefið út núna fyrir jólin komu til dæm-
is tveir kunningjar mínir alveg sjokk-
eraðir og spurðu hvort ég væri virkilega að
skrifa um þá. Ég gat sem betur fer sannað
í öóru tilvikinu að ég hefði alls ekki haft þá
manneskju í huga en það getur maður ekki
alltaf. Og mér þótti þetta afskaplega leið-
inlegt því þarna var um að ræða mjög
hvimleiðar persónur og ég væri nú meiri
skítakarakterinn ef ég hefði búið þær til
úr þessum indælu kunningjum mínum. fr-
ónían í þessu var svo sú að ég hafði sjálfa
mig pínulítið til hliðsjónar í öðru dæminu
og var svolítið feimin við að birta þá sögu
því mér fannst of nærri mér vegið! En
svona er þetta, fólk hefur mann alltaf und-
ir grun.
Af hverju helduröu að það sé?
Ég held að það sé vegna þess að fólk
skilur ekki að þetta er ákveðin gáfa sem
maður hefur — svo ég tali nú eins og
montrass — að geta búið svona til. Svo eru
nefnilega aðrar sögur sem eru ekki
sprottnar úr neinu sem hefur beinlínis
með minn reynsluheim að gera. Þær eru
bara spunnar úr — ja, eiginlega engu.
Flestar sjálfstæðu sögurnar í skáldsögum
eru slík fantasía; þær mótast einna helst
af því umhverfi sem ég var í þegar ég
skrifaði þær. Ég var fyrir norðan í óveðri
og þá skrifaði ég Hvítar rósir eða uppkast- .
ið að henni. Það er saga sem umhverfið,
þessi dalur fyrir norðan, virkilega mótaði.
Svo var ég í Kaliforníu þegar ég skrifaði
ýmsar af þessum léttari sögum, sem góða
veðrið og stemmningin vestra höfðu sín
áhrif á. I Sögum til næsta bæjar voru líka
sögur sem voru tómur heilaspuni. Yfirleitt
hef ég einhverja ídeu þegar ég sest niður
fyrir framan ritvélina en það kemur sem
sagt líka fyrir að ég skrifa mig fram að því
sem ég vildi sagt hafa. Sko — þetta er mín
vinna, ég hef ákveðinn vinnutíma og þá
sest ég niður og byrja. Spinn svo við ritvél-
ina, eða það eru alla vega til slíkar sögur.
Koma þær sögur þá kannski meira eða
minna tilbúnar eöa þarftu að fara oft yfir?
Allt sem ég geri skrifa ég mörgum sinn-
um. í fyrstu umferð þá er ég svona að
breyta söguþræðinum og uppbyggingunni
og seinni umferðirnar eru meira eins og
prófarkalestur. Þá er maður kominn út í
orðalagið alveg í smáatriðum, kommurnar
og allt það kjaftæði. Þannig að stór pró-
senta af vinnunni er föndur eða dútl,
handavinna. Ég skil voðalega vel prjóna-
konur og saumakonur; mér finnst ég
stundum vera komin inn á þeirra svið.
Ertu þá lengi að vinna að hverju verki?
Oftastnær. Ég var í marga mánuði með
Hvítar rósir í lúkunum eftir að ég kom
með uppkastið að norðan. Nú, Fjölskyldu-
sögurnar, þær voru smám saman að þró-
ast. Ég las upp úr þeim í útvarpi rúmu ári
áður en þær komu út; þá var hluti af þeim
til og svo var ég að prjóna við þær meira
og minna allt árið. Fyrir mér eru þær
svona tilhlaup að skáldsögu, eða skáldsaga
í smásöguformi. Svo eru aðrir hlutir sem
ég hef enn ekki gefið út, til dæmis bæði
leikrit og skáldsaga. Ég er búin að vera
með hvorttveggja milli handanna í mörg
ár og verð bara að sjá til hvernig fer. Af
því að þú minntist á hvernig hugmyndirn-
ar verða til þá skal ég segja þér að ég fékk
eiginlega hugmyndina að leikritinu þegar
ég heyrði brandara sem er reyndar sann-
ur. Það gerðist á spítala á aðfangadags-
kvöld, byrjar á Þorláksmessu og það var
þannig að það voru litlir krakkar að
skreyta jólatréð á einhverjum spítala.
Líkmenn fóru framhjá með lík á vagni og
þegar þeir komu til baka þá sagði annar
þeirra við krakkana: „Jæja, nú vitið þið
hvert þið eigið að fara ef ykkur vantar
englahár..Og upp úr þessu kom alveg
heilt verk; líkin rísa upp frá dauðum á
jólanótt og fara að spekúlera í sinni sit
úsjón. Hm. Þannig að hug myndirnar geta
verið hvað sem er, en maður hugsar sig
náttúrlega um. Er þetta eitthvað sem er
þess virði að skrifa um það?
Hvað þarf einhver slík hugmynd að hafa til
þess að þér þyki taka því að byrja að glíma
við hana?
Ja, hún þarf náttúrlega helst að hafa
einhvern súbstans, einhvern kjarna sem
maður heldur að maður geti unnið úr
þannig að eitthvert vit verði í. Hvers kon-
ar vit er annað mál og erfiðara. Og svo
getur náttúrlega veríð að manni hafi
skjátlast og þá er maður ekkert að birta
verkið. Svo kemur auðvitað fyrir að ég sem
eitthvað sem er — ja, mér liggur við að
segja stílæfing, eitthvað sem hefur
kannski enga rosalega hugmynd að baki en
þarf ekkert endilega að vera verri littera-
túr. Það getur verið nákvæmlega jafn
merkilegt; þá er það bara einhver svona
andi sem svífur yfir vötnunum, stemmning
eða eitthvað slíkt. En eitt það óþægi-
legasta við þessa atvinnu er að maður fær
í rauninni aldrei neina vissu fyrir því að
maður sé á réttri leið. Þetta er stöðug til-
raunastarfsemi með stíltegundir og vinnu-
aðferðir og maður vinnur í þoku, einhverju
svona vakúmi eins og ég hef víst sagt áður.
Þetta er svolítið vont fyrir geðheilsuna á
köflum. Líka vegna þess að auðvitað sveifl-
ast maður í lundarfari — stundum finnst
mér eitthvað alveg prýðilegt og svo daginn
eftir þá hef ég aldrei séð aðra eins þvælu
og hrákasmíð. Þess vegna er það ofboðs-
lega mikilvægt fyrir mig að hafa ráðgjafa,
fólk sem maður getur hent þessu í þegar ég
veit ekki lengur mitt rjúkandi ráð. Sem
betur fer hef ég verið alveg ótrúlega lán-
söm með vini og kunningja. Þá á ég við allt
í senn: sérstakt mannkostafólk, þá sem eru
auðugir og gefandi í sambandi við sköpun,
og svo þá sem ég get treyst til að benda
mér á ef ég er að gera einhverja dellu.
Stundum rúmast þetta allt í einni og sömu
manneskjunni. Það er auðvitað della í
manni, það er della í öllum, og það er
auðvelt að villast af leið þó maður sé orð-
inn rútíneraður í faginu. Ég er náttúrlega
orðin það; ég er búin að vera að fikta við
þetta síðan ég var 14 ára og nú er ég 33ja.
Það segir sig sjálft að ég er komin með
heilmikla rútínu og það er voðalegur sigur
fyrir mig þegar ég veit að ég get sest niður
og unnið burtséð frá því hvernig liggur á
mér. Það er nú eiginlega merkasti áfang-
inn sem ég hef náð í þessu starfi; þá veit ég
að ég get haldið áfram — þetta sem ég bý
yfir er ekki búið, það endurnýjar sig og ég
get haldið sleitulaust áfram. Nú er ég búin
að prógrammera allt þetta ár en ég er líka
sveigjanleg þannig að ef ég stranda með
einhvern hlut þá tek ég bara þann næsta
upp úr pokahorninu og byrja á honum.
Þetta er mín vinna, í staðinn fyrir að fara
í fisk eða eitthvað.
Þú talar um vinnu, rútínu, prógram fyrir
heilt ár. Skáldskapurinn er þá ekki róman-
tísk hvöt eða köllun, jafnvel hugsjón?
Nei. Það finnst mér ekki.
En af hverju ertu þá ekki í fiski?
Ja, mér finnst þetta vera það besta sem
ég get gert við tímann. Ég held að ég sé
betri í þessu en í öðru sem ég hef tekið mér
fyrir hendur og ég fæ mest út úr því þegar
öllu er á botninn hvolft. Það er sem sagt
ekkert rómantískt við þetta en maður er á
köflum mjög ánægður. Glaður í sínu, sko,
ef manni finnst eitthvað hafa tekist vel
eða sér verk sitt þróast áfram. Svo er það
stundum alveg þveröfugt; hræðileg frústra-
sjón þegar ekkert gengur upp. En hitt er,
svo annað mál að maður væri ekki í þessu
ef manni lægi ekkert á hjarta. Það er voða-
lega margt sem þarf að koma til ef maður
ætlar að fást við skáldskap. Maður verður
til dæmis að trúa því að maður hafi ein-
hvers konar talent eða upplag í þetta. Ég
trúi því ekki að hver sem er gæti orðið
rithöfundur bara með því að vinna eins og
ég geri. En svo er þetta djobb ógurlega
viðkvæmt, maður verður bókstaflega að
raða lífinu í kringum þetta rithöfunda-
starf. Það getur farið svo að maður missi
móðinn til þess að skrifa ef eitthvað kemur
upp á. Ég meina, venjulegt fólk getur hald-
ið áfram að druslast í vinnuna, á skrif-
stofuna eða eitthvað, þó einkalífið sé í rúst
en í þessu starfi verður maður að vera i
vissu jafnvægi. Eftir því sem manni líður
betur því betri árangri nær maður. En svo
er þetta tvíbent því ef manni hefur aldrei
liðið illa eða líður aldrei illa þá getur mað-
ur sennilega ekki skrifað heldur. Maður
þarf líka að hitta fólk; ég sé ekki að maður
geti orðið mjög góður rithöfundur, eða
bara listamaður almennt, ef maður situr
alltaf inni í stofu og sér aldrei neitt af
heiminum. Það hefur til dæmis ofboðslega
örvandi áhrif á sköpunargáfuna að ferð-
ast. Þá kemur það til hvað maður er blánk-
ur.
Nú? Er ekki vel búið aö rithöfundum á
íslandi?
Nei! Þetta starf er alveg rosalega illa
borgað, það er fullkomin skömm að því.
Jafnvel þó rithöfundur skrifi metsölubók
þá fær hann varla nema árslaun út úr því.
Mér finnst að hann ætti að geta verið
stikkfrí og laus við útgáfupressu í svona 3
ár, ef honum sýndist svo. Það er alveg
afleitt að þurfa sífellt að pródúsera eitt-
hvað til þess að hafa pening. Þessi free-
lance tætingur í alls konar blaðamennsku
er líka óhagstæður af því maður getur ekki
haft næga stjórn á honum. Maður er beð-
inn um eitthvað með stuttum fyrirvara og
langar kannski til þess að neita af því að
maður er í miðju verkefni en getur það
ekki. Það vantar pening. Þetta er mjög
negatíft fyrir útkomuna á því sem maður
er að vinna að. Ritstörf eru della sem væri
frekar hægt að afsaka fyrir sjálfum sér ef
þau gæfu eitthvað í aðra hönd svo það er
kannski aðallega þrjóskan sem heldur
manni við efnið. En ég lít auðvitað ekki svo
á að ég þurfi að biðja þjóðina afsökunar á
ritstörfunum, ég er að gera henni greiða.
Það þarf vonandi ekki útskýringar við.
Skrýtið að enginn fjárfestir í rithöfundum.
En í sambandi við afrakstur þá fullyrði ég
að ef ég væri rík þá væri ég tíu sinnum
betri rithöfundur en ég er núna. Þá gæti ég
lifað því lífi sem ég væri ánægð með. Ég
gæti ferðast meira. Ég gæti farið í ís-
lensku óperuna. Það hlýtur að vera voða-
lega gaman þar...
Sjálfsagt. Hvaö veit ég? En förum út t aðra
sálma. Þú hefur, eins og þú ncfndir, fengist
við ýmis form og ýmsar stíltegundir. Þaö er
þá væntanlega erfitt aö benda á einhvern eða
einhverja sem hafa haft sérstök áhrif á þig?
Já, akkúrat. Ég get alls ekki nefnt læri-
meistara. Það væri þá helst í ljóðlistinni
því þegar ég var ung þá drakk ég náttúr-
lega í mig þessa karla: Stein Steinarr, Sig-
fús Daðason, Þorstein frá Hamri, Stefán
Hörð og Snorra Hjartarson, og ég hlýt að
hafa orðið fyrir miklum áhrifum frá þeim.
Ég get hins vegar ekki valið einhvern einn
af þeim sem mér finnst ég hafa lært mest
af eða sem ég líkist mest. í smásögunum
hef ég ekki hugmynd um hvern ég ætti að
benda á. Mínar lestrarvenjur eru þannig
að ég les afskaplega mikið svona vítt og
breitt. Það eru fáir höfundar sem ég fæ
þvílíka dellu fyrir að ég les öll þeirra verk.
Ég les kannski eina bók eftir hvern höfund
— og þá er ég auðvitað að tala um útlenda
höfunda. En eitt finnst mér furðulegt í
sambandi við þetta grufl mitt í samtíma-
höfundum. Að sjálfsögðu dáist maður að
voðalega mörgu en sárafáir þessara höf-
unda segja manni einhverja nýja hluti i
sjálfu sér. Kannski er maður ekki endilega
að fiska eftir því, og ég veit ekki einu sinni
hvort ég stefni að því í mínum bókum að
vera að segja eitthvað nýtt. En eini maður-
inn sem mér dettur í hug að hafi sagt mér
eitthvað nýtt — nú er ég bara að meina
útlenda samtímahöfunda en ekki þessa
klassísku sem hætta aldrei að koma manni
á óvart — það er Patrick White, Ástralíu-