Lesbók Morgunblaðsins - 24.04.1982, Blaðsíða 12

Sveinn Auöunsson, Syöra-Velli: Jenna Jensdóttir
Laxárdalur Enn um samræmdu prófin
Höfundur eftirfarandi vísna er ættaöur úr Laxárdal í Austur- Hún átti æskuna hreysti og þor
Húnavatnssýslu, sonarsonur hins kunna hagyrðings Sveins frá Eli- og heiðríkju gleðinnar í fránum augum.
vogum, sem bjó aö Refsstöðum í Laxárdal, en fæddur var Sveinn á Flögraði eins og fugl inn í skólann
Litla Vatnsskarði. Höfundur segir hér frá því, þegar hann kom á er fölnað laufiö hrundi af trjánum.
slóöir afa síns í Laxárdal í fyrsta sinn. — Skammdegið settist í tíðina —
settist einnig í hug lífsglöðu telpunnar
Tápmiklir með troðinn mal Hart gegn neyð oft háð var stríö sem lagði sig fram við námið
töltu vaskir gumar. hér í eyðidalnum, fann nagandi vanmátt sinn
Lagt var upp úr Langadal. þ.egar válynd vetrarhrió þreyta og uppgjöf hertóku unga sál
Liðið var á sumar. var i fjallasalnum. — „Allir ná — enginn fellur" —
Laxárdalur, loks ég þig leit í fyrsta sinni, Virtist þá sem vonin blíö væri björgin eina, Nú stendur hún með nöturlegan sannleikann
hljóð þín fegurö fékk á mig þegar koldimm kafaldshríð sem nistist / vitund æsku hennar — „d,e,d,e“ —
festist sú í minni. karlinn vildi reyna. Þaö drjúpa ekki vonir af dögg augna hennar
þær eru dánar í vetrinum.
Eitt sinn bjó hér afi minn, Álftir tjörn á undu sér
við Elivoga kenndur. einar í sólskininu. Þú vissir þetta alltaf
Kunnur fyrir kveðskap sinn, Ljós fyrst dagsins leiztu hér samt horfðir þú aögeröarlaus á.
kersknivísum brenndur. í Litla Vatnsskarðinu. Hún er barn náunga þíns.
HVAR ER ÞITT BARN?
Kætast þó vel kunni minn Bernsku þinnar brotnar enn
karl með guðaveigar. bæjar sjá má rústir,
Opnaði þá anda sinn, hrundar, gleymdar horfnar senn
urðu margar fleygar. hálfuppgrónar þústir.

Nokkur aðskotaorð
í íslenzku
eftir Sigurð Skúlason
PÉLAKA, PJALAKA, betla sér (OM).
Bjarni Vilhjálmsson þjóöskjalavörður vakti
nýlega athygli mína á þessum sagnoröum.
Kvaöst hann oft hafa heyrt þau af vörum
móöur sinnar er hann var aö alast upp
austur á Noröfirði. Þar voru þau borin
fram: pélaga og pjalaga. Bjarni haföi þaö
eftir fööur sínum aö þessi orö heföu menn
austur þar álitiö aö væru komin úr máli
franskra sjómanna sem oft áttu oröaskipti
viö Austfirðinga fyrrum. Móöir Bjarna taldi
aö merking fyrrnefndra sagnoröa heföi ver-
iö: veröa sér úti um eitthvaö á heiðarlegan
eða óheiðarlegan hátt. Orömyndin pjalaka
finnst í oröasafni sem skráö var á árunum
1814—’15 eftir austurlensku talmáli sem
þá var tekiö aö berast til Suöurlands (OH).
FÝLUSÓFFI, heimspekingur. í meistara-
legu samtali þeirra Halldórs Laxness og
Arnar Ólafssonar, sem birtist í Morgun-
blaöinu 28. febr. síöastliðinn, er þetta orð
haft eftir Halldóri. Nú vill svo til aö meðal
þess fólks, sem hefur ýmist skrifaö mér
eöa átt tal viö mig vegna þessara greina
minna hér í Lesbók, hafa þó nokkuð margir
spurt hvað átt sé viö með oröinu hljóðgerv-
ingur. Oröiö fýlusóffi er dæmigerður hljóö-
gervingur, þ.e.: hljóölíkingarorö. í dönsku
nefnist þvílíkt aðskotaorö onomatopoetik-
on. Það orö er komið af onomatopöie í
grísku sem myndað er þar af no. onoma,
ef. onomatos, en þaö merkir: nafn, orö, +
poiein, gera, skapa. íslenskir hljóðgerv-
ingar eru oftast eftirlíkingar af framburöi
erlendra oröa. Hjá Halldóri Laxness er hér
um að ræöa hljóðgerving af alþjóöaorðinu
filosof svo aö enn sé valin hin danska
mynd orðsins. Þaö orð er mjög virðulegrar
merkingar: heimspekingur, hugsuður;
heilabrotamaöur, vitringur. Þaö er eins og
fjöldi oröa, er varöa hámenningu, ættaö úr
grísku og merkir þar: elskhugi viskunnar.
ísl. hljóögervingar geta veriö spaugilegir,
t.d. rassmalagestur sem merkir m.a.
skussi og er í Blöndalsoröabók taliö vera
skólaslang. Þetta hnjóösyröi er reyndar
hljóögervingur af res male gesta í latínu
sem merkir: illvirki (hk.). Frægur hljóögerv-
ingur i ísl. fornmáli er paðreimur sem
merkir m.a.: skeiðvöllur. í OM er þaö
skýrgreint: sirkus, hringleikahús og taliö
fornt og úrelt mál. Fyrirmynd þess er gríska
oröiö hippodromos, en svo nefndist í forn-
öld frægur kappakstursvöllur í Miklagarði.
PLÁNETA, reikistjarna, dimmur hnöttur
(OM). Orðið á rót sína aö rekja til planetes
í grísku, en er komiö af síðlatínska oröinu
planeta. Þ. Planet, d. og e. planet. Orð-
myndin planeta finnst í ísl. fornmáli (Fr.).
PLAST, gerviefni, framleitt til margvís-
legra nota (OM). Orðið má rekja til plastike
í grísku sem varö plasticus í latínu. E. plast-
ic, þ. Plastik, d. plastik og plastic. Finnst í
ísl. ritmáli frá árinu 1968 (OH).
PLATÍNA, hvítmálmur, stálgrár málmur,
einn af góðmálmunum, tákn Pt; hvítagull;
snertipunktur í rafmagnsrofa, t.d. í bíl-
kveikju (OM). Oröiö er komið af platys í
grísku sem merkir: flatur. i miöaldalatínu
varö þaö: plata og í spænsku platina, síöar
platino. Þ. Platin, d. platin, e. platinum.
Finnst í ísl. ritmáli frá árinu 1797 (OH).
PLATA, gabba, leika á, snuöa, snúa á
(OM). Þetta so. er komið af plattere í
dönsku, en þaö orö er komiö af platten í
þýsku sem merkti upphaflega: húöa léleg-
an málm með góðmálmi. Á dönsku er líka
sagt plettere um þá starfsemi og er þaö so.
myndaö af no. plet sem merkir. málmur
húöaöur silfri eða gulli. Þaö orö hefur rutt
sér til rúms í íslensku og heyrist m.a. í
samsettu orðunum silfurplett og plettshúö.
PLÖTUSLÁTTUR, prettir, féfletting, þaö
aö afla sér peninga frá öörum undir alls
konar yfirskini (OM). Oröið er komiö af
plattenslageri í dönsku. Finnst í ísl. ritmáli
frá árinu 1882 (OH).
PLIKT, skylda, umhyggja (OM). Þ.
Pflicht, d. pligt. Finnst í ísl. ritmáli frá árinu
1732 (OH). Af þessu aðskotaorði hefur
myndast lo. pliktugur sem merkir: skyldug-
ur (OM) og skítpliktugur ef mönnum býöur
svo viö aö horfa!
PLÍÓSEN, síöasta skeiö tertíeratímabils-
ins (OM). Oröið er af grtskum uppruna:
pleion, pleon, meiri + cæn. E. Pleiocene,
Pliocene, d. pliocæn. Finnst í ísl. ritmáli frá
árinu 1935 (OH).
PLÚMBA, tannfylling (OM). Orðiö er
komið af plumbum í latínu sem merkir: blý,
tin. Fr. plomb, þ. Plombe, d. plombe.
Finnst í ísl. ritmáli frá árinu 1955 (OH). Ég
man eftir þessu oröi í talmáli frá árinu
1913.
PLÚS, samlagningarmerki; að viðbættu;
kostur, hagræöi (OM). Oröiö er komiö af
plus í latínu og merkir þar: meira. E., fr., þ.
og d. plus. Finnst í ísl. ritmáli frá því um
1890 (OH).
PLUSS, flos(vefnaður) (OM). Oröiö má
rekja til pilus í latínu sem merkir: hár. Það
varö pelo í ítölsku, en smækkunarmynd af
því oröi varö peluzzo. Fr. peluche, þ.
Plúsch, d. plys, e. plush. Finnst í ísl. ritmáli
frá 17. öld (OH).
PÓESÍBOK, bók, ætluð til aö skrifa í
kvæöi, málshætti o.s.frv., minningabók
(OM). Fyrri hluti orösins er kominn af poi-
esis í grísku sem merkir: Ijóölist. Lat. poes-
is, þ. Poesie, d. poesi. í íslensku hefur oröiö
til lo. póetískur í merkingunni: skáldlegur
(OM). Gr. poietikos, lat. poeticus, þ. poet-
isch, d. poetisk. Þannig kveikjast aöskota-
oröin hvert af ööru, einatt um lengri leiöir
en frá Grikklandi til Grímseyjar. D. poesi-
bog. Finnst í ísl. ritmáli frá árinu 1903 (OH).
PÓLERA, skyggja, fága, fægja. Þetta so.
er komiö af polire í latínu sem merkir:
slétta. Þ. polieren, d. polere. Finnst í ísl.
ritmáli frá árinu 1661 (OH).
PÓLITÚR, skyggnilakk. Þetta orö á rót
sína að rekja til politura í latínu sem merkir:
fágun. Þ. Politur, d. politur. Finnst í ísl.
ritmáli frá árinu 1902 (OH).
PÓLL, heimskaut; segulskaut, skaut
(OM). Oröið er komiö af polos í grísku sem
merkir: öxull. Lat. polus, þ. Pol, d. pol, e.
pole; Finnst í ísl. ritmáli frá árinu 1790 (OH).
PÓLITÍ, lögregla (OM). Oröiö er komið af
politeia í grísku sem merkir: borgarbragur,
ríkisvald. (Polis merkir þar: borg, en polit-
es: borgari.) Lat. politia og merkir: stjórn-
arskrá ríkis. Þ. Polizei, d. politi, e. police.
Finnst í ísl. ritmáli frá árinu 1832 (OH).
POLKI, sérstakur, hraður dans (OM). Hér
er um að ræöa pólskan dans. Orðiö er
líklega komiö af pulka í tékknesku sem
merkir: hálft spor. Þ. Polka, d. og e. polka.
Finnst í ísl. ritmáli frá árinu 1896 (OH).
PÓLÓ, kappleikur milli tveggja fjögra
manna liða á hestbaki, sem beita löngum
kylfum til aö reyna aö koma litlum trébolta
í mark andstæöingsins (OM). Orðið kvaö
vera hingaö komið um ensku alla leiö aust-
an úr Tíbet þar sem þaö heitir polo og pulu.
E. polo, þ. Polo, d. polo. Finnst í ísl. ritmáli
frá árinu 1931 (OH).
PÓMAÐI, sérstakt ilmsmyrsl, fegurö-
arsmyrsl (OM). Oröið er komið af pomata í
ftölsku, en þaö orö er myndað af pomo
sem merkir: epli og komiö er af pomum í
latínu; þar merkir það: ávöxtur er vex á tré,
m.a. epli. Pomata er því upphaflega heiti á
smyrsli úr eplum. Þ. Pomade, d. pomade,
e. pomatum og pomade. Finnst í ísl. ritmáli
frá árinu 1946 (OH).
POMP, viöhöfn, sbr. meö pomp og prakt
sem merkir meö mikilli viöhöfn; fljótt og vel
(OM). Orðiö er komið af pompe í grísku.
Lat. pompa, fr. pompe, e. pomp, þ. Pomp,
d. pomp. Finnst í ísl. ritmáli frá árinu 1858
(OH).
POPPMÚSÍK, skemmtitónlist. Oröiö er
komið úr ensku og er fyrri hluti þess stytt-
ing á orðinu popular sem merkir: vinsæll.
Þaö hefur í ensku slangi styst í pop og m.a.
hlotið merkinguna: vinsælt lag. D. popmus-
ik. Orðiö er ungt í íslensku.
POPPKORN, ristaöur maís. Oröiö er
komið úr Bandaríkjamáli þar sem pop
merkir: smellur og corn: maís. Heitiö stafar
af smellum sem heyrast þegar maísinn er
hitaöur. D. popcorn. Þetta er ungt aöskota-
orö í íslensku.
PORTVÍN, vín sem heitir eftir borginni
Porto (Oporto) í Portúgal, en hún var höf-
uðborg þess lands á árunum 999—1174
og er enn næststærsta borg þess. E. port-
wine, port, þ. Portwein, d. portvin. Finnst í
ísl. ritmáli frá árinu 1818 (OH).