Lesbók Morgunblaðsins - 20.02.1982, Blaðsíða 12

—
SKAK
Sama fléttan
gaf Kasparov
tvo vinninga
Þessi fyrirsögn kemur vafalaust
spánskt fyrir sjónir, því eins og allir
vita er aöeins einn vinningur til
skiptanna í hverri skák. Svo merki-
lega vildi hins vegar til á síðasta
skákþíngi Sovétríkjanna að hinn 18
ára gamli stórmeistari Garry Kasp-
arov tefldi tvær næstum nákvæm-
lega eins skákir í 13. og 14. umferð
mótsins við stórmeistarana Timo-
shenko og Dorfman. Kasparov hafði
hvítt í báðum skákunum og vann
þær báðar eftir að hafa fléttaö
glæsilega.
Enfíinn ætti þó að halda að hér
hafi verið um tilviljun að ræða. Fyrri
skákin var auðvitað „sú ekta" og hin-
ir keppendurnir á mótinu fylgdust
spenntir með framvindu mála, því
afleiðingar mannsfórnar Kasparovs
voru allt annað en ljósar. Nóttina á
milli skákanna tveggja hefur Dorf-
man síðan talið sig finna veikan blett
á fléttunni og því ekkert haft á móti
því að leyfa Kasparov að tefla sömu
stöðuna aftur.
Ýmsir bjuggust við því að Kasp-
arov yrði fyrri til að breyta út af,
svona til öryggis, því verið gat að
Dorfman hefði dottið niður á örugga
vörn um nóttina. Stórmeistarinn
ungi treysti hins vegar athugunum
sínum ti hins ýtrasta og vildi a.m.k.
fá að sjá nýjungina. Að því leyti
minnir hann á Bobby Fischer, sem
oftast var reiðubúinn til að tefla
sömu afbrigðin aftur og aftur þó
andstæðingar hans hefðu getað verið
búnir að liggja yfir þeim í mánuði.
En endurbótin í skák þeirra Kasp-
arovs og Dorfmans dróst og það var
loksins í þrítugasta leik að hinn síð-
arnefndi spilaði trompi sínu út.
Reyndar var ekki seinna vænna, því
einmitt þá hafði Timoshenko leikið
augljósum afleik. En stórmeistarinn
frá Lvov sem eitt sinn varð skák-
meistasti Sovétríkjanna, reyndist
hafa metið stöðuna rangt og eftir
nokkra sérlega markvissa leiki af
hálfu Kasparovs var augljost að
staðan yrði ekki varin, þrátt fyrir
liðsmuninn. Eftir 43 leiki varð
Dorfman síðan að leggja niður vopn,
en daginn áður hafði Timoshenko
einnig gefist upp eftir 43 leiki.
Mikill sigur yfir Kaspaov, sem
tókst að sýna fram á réttmæti tví-
sýnnar fórnar, jafnvel þó andstæð-
ingur hans hefði haft heilan sólar-
hring til að finna Akkilesarhæl
hennar. Við skulum nú líta á þessar
skákir og gefa sérstakan gaum byrj-
anaafbrigði því sem stóðst þessa
eldraun.
Hvítt: Kasparov (Sovétr.)
Svart: Timoshenko (Sovétr.)
Slavnesk vörn
1. de — d5, 2. c4 — c6, 3. Rf3 — Rf6,
4. Rc3 — e6, 5. Bg5 — dxc4
Botvinnik-afbrigöiö svonefnda
sem leiöir til geysilega tvísýnnar
stööu, en hefur veriö mjög vinsælt
nýlega.
6. e4 — b5, 7. e5 — h6, 8. Bh4 — g5,
9. Rxg5 — hxg5
Hér á íslandi hefur Alatortsev-
afbrigöiö 9. — Rd5l? átt töluveröu
gengi aö fagna, þó þaö sé taliö vafa-
samt.
10. Bxg5 — Rbd7, 11. exf6 — Bb7,
12. g3 — c5, 13. d5 — Db6, 14. Bg2
— 0-0-0, 15. 0-0 — b4,16. Ra4
Fyrr á Sovétmeistaramótinu reyndi
Jusupov hér 16. Hb1l? gegn
Sveschnikov meö hugmyndinni 16.
— bxc3, 17. bxc3 — Da6, 18. Hxb7l,
en svartur svaraöi einfaldlega meö
16. — Bh6, 17. f4 — Da6 og náöi
síöan frumkvæöinu.
16. — Db5, 17. a3!
Rétt áætlun. Kasparov leggur
ofurkapp á aö brjóta sér leiö aö
svarta kóngnum.
17. — Rb8, 18. axb4 — cxb4, 19. Be3
— Bxd5, 20. Bxd5 — Hxd5, 21. De2
— Rc6, 22. Hfc1 — Ra5
23. b3!
Svartur hefur öflugt liö á miðborð-
inu og þaö duga því engin vettlinga-
tök til þess aö hrinda uppbrotsáætl-
uninni í framkvæmd. Þannig dugar
23. Bxa7 tæplega vegna 23. — Kb7,
24. Bb6 — Rb3, 25. Hxc4 — Rxa1,
26. Hc7+ — Kb8 og svartur sýnist úr
hættu.
23. — c3, 24. Rxc3! — bxc3, 25.
Hxc3+ — Kd7, 26. Dc2 — Bd6, 27.
Hc1 — Db7, 28. b4! — Dxb4, 29. Hb1
29. Hc7+ — Bxc7, 30. Dxc7+ —
Ke8 dugir ekki.
29. — Dg4, 30. Bxa7
Nokkur aðskota-
orð í íslensku
Sigurður Skúlason magister
NEON, gastegund, unnin úr andrúmsloftinu
(OM). Neon er frumefni meö tákninu Ne.
Oröið er komið úr grísku og er hk. af neos
sem merkir: nýr. Þ. Neon, d. og e. neon.
Finnst í ísl. ritmáli frá árinu 1922 (OH).
NERFUS, taugaóstyrkur (OM). Orðiö er
komið af lo. nervosus í latínu, en þaö orð er
komið af nervus sem merkir: taug. Fr.
nerveux^ e. nervous. þ. nervös. d. nerves
(OH). Finnst í ísl. ritmáli frá 20. öld, ýmist
stafsett nervus eöa nervös (OH). Ég heyrði
fyrri orðmyndina oft í talmáli á öörum tug
aldarinnar.
NETTO, aö frádegnum kostnaöi (OM). Orö-
ið er komið af lo. netto í itölsku sem merkir:
hreinn og komiö er af nitidus, fagur, í lat-
ínu. Þ. og d. netto, e. net (profit). Finnst í
ísl. ritmáli frá árinu 1899 (OH).
NEVTRÓNA, neind (OM). Oröið er komið af
neutron sem er samdregin orömynd af
neutral + on. E. og d. neutron. Finnst í ísl.
ritmáli frá árinu 1945 (OH).
NIKKEL, silfurlitur málmur, tákn Ni, mikiö
notaöur í ýmsar málmblöndur, t.d. nikk-
12
elstál og nýsilfur (OM). Þ. Nickel. Það orö
er gælunafn af Nikolaus (sbr. ísl. orðið
Lási), notuö af námamönnum af því að
þeim tókst ekki aö vinna kopar úr málm-
steininum sem líktist kopar. E. nickel, d.
nikkel. Finnst í ísl. ritmáli frá árinu 1798
(OH).
NÍTRAT, salt af saltpéturssýru, t.d. saltpét-
ur, silfurnítrat, no3 (OM). E. nitrate, d. nitr-
at. Finnst í ísl. ritmáli frá árinu 1932 (OH).
NÍTRÓGLUSSERÍN, mjög sprengifimur
vökvi, myndaður úr saltpéturssýru, brenni-
steinssýru og glusseríni, notaöur til iönaðar
(m.a. til að framleiöa dínamít) (OM). betta
er alþjóðaorð. Þ. Nitroglyzerin, d. nitro-
glycerin. Orðmyndin nítróglýserin finnst í
ísl. ritmáli frá árinu 1875, en nítróglusserín
frá 1966 (OH).
NÓAORÐ, orð notaö í staö bannorðs
(t.d. „lágfóta" í stað „refur, tófa") (OM).
Orðiö nóa er ættaö frá Kyrrahafseyjum og
merkir m.a.: óguðlegur. D. noa. Ég heyröi
þaö í tali ísl. fræöimanna áriö 1920 og hef
rekist á það í ísl. ritmáli frá árinu 1933.
NÓBELSVERÐLAUN, alþjóðleg, árleg
verðlaun til vísinda- og listamanna (OM).
Þessi verðlaun, sem einnig eru veitt fólki,
sem taliö er aö stuölaö hafi aö friöarviö-
leitni í sambúö þjóöa, eru kennd viö
sænska verkfræöinginn og auðmanninn
Alfred Bernhard Nobel (1833—96) sem
lagði fram féö til verðlaunanna. Þau voru
veitt í fyrsta sinn á 5tu ártíö Nobels 10. des.
1901. Sænska heitið á verölaunum þessum
er Nobelpriset. Þau eru geysifræg og yfir-
leitt talin mjög eftirsóknarverð. Heiti þeirra
finnst því í mörgum tungumálum. Dæmi: E.
Nobel Prize, þ. Nobelpreis, d. Nobelprisen.
Finnst í ísl. ritmáli frá árinu 1914 (OH), en
hlýtur aö hafa sést þar fyrr.
NORM, NORMA (almenn) regla, fyrir-
mynd (OM). Oröiö er komiö af norma í
latínu sem merkir: hornmál, mælisnúra. Þ.
Norm, d. og e. norm. Oröið norm finnst í
ísl. ritmáli frá árinu 1931 og norma frá 1942
(OH).
NORMAL, normlegur, eðlilegur, venju-
legur; andlega heilbrigður (OM). Oröiö er
komið af lo. normalis í latínu sem merkir:
hornréttur og myndaö er af no. norma,
hornmál, sem áöur er getiö. Þ., d. og e.
normal. Finnst í ísl. ritmáli frá árinu 1922
(OH), en heyröist aö sjálfsögöu fyrr í talmáli
hér á landi. Ég minnist að hafa heyrt þaö
sumariö 1912.
NÓTA, rittákn sem sýnir (venjulega) hæö
og dvöl tóns; snertill á hljóðfæri; reikning-
ur, reikningseyöublaö; athugasemd,
athugagrein (OH). Oröið er komið af no.
36. — e5?
Hér hefur Timoshenko greinilega
orðiö á yfirsjón.
31. Da2 — Hd1+, 32. Hxd1 — Dxd1+,
33. Kg2 — Dh5, 34. Da4+ — Ke6, 35.
h4 — De2, 36. Dxa5 — Ha8, 37. Da4
— Kxf6, 38. Dd7 — Kg7, 39. Hf3 —
Dc4, 40. Dxd6 — Hxa7, 41. Dxe5+ —
Kh7, 42. Hf5 — Dc6+, 43. Kh2 og
svartur gafst upp.
Þá er komið að seinni skákinni.
Hún tefldist nákvæmleg eins þar til
svartur breytti út af í 30. leik:
Hvítt: Kasparov (Sovétr.)
Svart: Dorfman (Sovétr.)
30. — Be5, 31. Hc5 — Hxc5, 32. Bxc5!
E.t.v. hefur Dorfman aöeins búist
viö 32. Dxc5 — Rc6, 33. Hb7+ —
Bc7, 34. Bb6 — Dd1+, 35. Kg2 —
Hc8 og svartur nær aö verjast. Þaö er
aftur á móti ekki skák á b7 meö hrók
sem svartur þarf mest aö óttast,
heldur tvöföldun á d-línunni.
32. — Rc6, 33. Dd3+ — Kc8, 34. Hd1!
Aöeins fjórum leikjum eftir endur-
bótina er svartur glataöur.
34. — Rb8, 35. Hc1! — Da4, 36. Bd6+
— Rc6, 37. Bxe5 — Hd8, 38. Db1 —
Hd5, 39. Db8+ — Kd7, 40. Dc7+ —
Ke8, 41. Dxc6+ — Dxc6, 42. Hxc6 —
Hxe5, 43. Hc8+ og svartur gafst upp,
því eftir 43. — Kd7, 44. Hf8 er hróks-
endataflið vonlaust.
nota í latínu sem hefur þar margar merk-
ingar, (ít. nota). Af því er myndaö so. nótera
sem merkir: skrifa athugasemd (til aö
lækka einkunn nemenda) (OM), komiö af
so. notare í latínu. Þ. Note og so. notieren,
d. note og so. notere, e. note og so. note.
No. nóta í tónlistarmáli finnst í ísl. ritmáli
frá árinu 1941; í merkingunni: athugasemd
frá 1792; í merkingunni: athugasemd til
lækkunar á einkunn skólanemanda frá ár-
inu 1860 (OH). So. notera í merkingunni:
merkja o.fl. finnst í ísl. fornmáli (Fr.).
NÓVELLA, smásaga (OM). Oröiö er
komiö af novella í latínu sem er kvk. af lo.
novellus, nýr, en þaö er smækkunarmynd
af lo. novus. f ítölsku öölaöist lo. novella
nafnorösmerkinguna: lítil nýjung, frétt sbr.
no. nouvelle, frétt, í frönsku. Seinna hlaut
þaö merkinguna: smásaga. Þ. Novelle, d.
novelle. í ensku merkir no. novel hins veg-
ar: skáldsaga, en smækkunarmyndin nov-
elette: short novel, er raunar oftar nefnd
þar short story. Finnst í ísl. ritmáli frá árinu
1879 (OH).
NÚÐLA, hveitipípa, makkaróna mótuð í
líki stjörnu, hrings e.þ.h. (OM). Þ. Nudel, d.
nudel. Finnst í ísl. ritmáli frá árinu 1889
(OH).
NÚMER, (skammstafaö nr. eöa no.) tala
sem sýnir sæti í röö (OM). Orðiö er komið
af numerus í latínu sem merkir: númer,
tala. ít. numero, fr. numéro, e. number, þ.
Nummer, d. nummer. Finnst í ísl. ritmáli frá
árinu 1821 (OH).