Lesbók Morgunblaðsins - 24.12.1980, Síða 23

Lesbók Morgunblaðsins - 24.12.1980, Síða 23
Jón Stefánsson hann er vanur, og tekur svo fast í hönd mér, aö mér þykir nóg um. — íslandsísinn hefur víst valdiö því, aö þú hefur ekki komið hingaö fyrr — hann hefur lokaö þér öll sund, segir Shaw. — Ónei, hann er nú aö bráöna. ísland var einu sinni í hitabeltinu og á eftir aö komast í þaö aftur. — Jæja. Hérna var fyrir allmörgum árum íslenzkur leikari og leikritahöfundur, sem ætíö bar því viö, þegar hann átti aö borga húsaleigu og mat, að ísland væri svo umlukt ís, aö hann gæti ekki náö í peninga sína. Skuldir hans eru ennþá óborgaöar, svo aö ísinn hlýtur enn aö umkringja landiö." Jón svaraöi þessu eftir beztu getu og sagði, að íslendingar þyrftu ekki einu sinni kol lengur frá Englendingum til upphitunar húsa í höfuöstaönum, til þess væri jaröhiti notaöur og borgin væri reyklaus. Slíka borg vildi Bernhard Shaw gjarna sjá, en sagöi, aö þaö væri nú orðið of seint. Síöan geröu þeir Jón og Shaw lítiö úr aldri hvors annars, en Jón var sex og hálfu ári yngri. Shaw haföi haldið því fram, aö menn ættu aö geta oröið 150 ára. Hann dó 1950, 94 ára. Þess skal getiö hér, aö Jón haföi þann ófrávíkjanlega sið aö fara á fætur kl. 5 á morgnana, en ekki í rúmið fyrr en um miðnætti. Snæbjörn Jónsson segir, að Jón hafi verið svo undarlega geröur aö þurfa sem ekkert aö sofa. Lögmáliö stjarnbúans, hirömennirnir hlýddu allir á. Hestar konungs voru á beit skammt frá, sá hvíti, sá svarti og sá litförótti. Og áður en konungur haföi lokiö frásögn sinni var hann tekinn að huga til hlemmiskeiöis á vel völdum fáki á ísilögðum vötnum næsta vetur. Stjarnbúirin söng meö sínum eigin- legu talfærum inn á hljóörita lýsingu á heimsókn sinni til álfanna. Þessi vinna tók hann aðeins augnablik. Hann hafði framkvæmt líffræðilega rannsókn á álfakónginum er hann sat í stólnum í stjórnrými farsins meö útbúnaöi sem í hann var byggður; vitandi vits um aö jarðarbúinn yröi þess ekki var. Þessar upplýsingar kynnti hann sér meðan hann lét stjórntölvu farsins um aö stýra því eftir leiöarritinu til baka aö hinum útvalda punkti á veginum. Hann hlaut aö veröa sér úti um frekari upplýsingar um menn. Og til þess yröi hann aö rannsaka eintak. Hann fann leyning milli hraunhóla og lét fariö lækka flugiö. Um framhaldiö segir svo í Dagblaös- frétt daginn eftir undir fyrirsögninni „Fljúgandi furðuhlutir í Grímsnesinu?" „í gær þegar hjónin Hafliði Pétursson og Edda Þóra Kristjánsdóttir voru á leiö ofan Grímsnesiö í bíl sínum uröu þau vör við Ijósfyrirbæri í lofti og í lítilli hæö, aö því er þau telja. Um þetta segir Edda Þóra: Viö vorum komin niöur á móts við Keriö þegar Hafliöi, sem ók, benti mér út um gluggann á hvítt Ijós sem virtist leiftra á suöurhimninum. Þaö færöist nær og um leið dró orku úr bílnum líkt og hann væri aö veröa bensínlaus. Hafliöi lét hann renna út í vegarkantinn og þar drap hann alveg á sér. Ekkert virkaöi, mælarnir voru dauðir og hann Jón feröast um ísland með frægum mönnum Hall Caine var heimsfrægur skáld- sagnahöfundur á sinni tíö, d. 1931. Jón skrifaöi ritdóm um eina skáldsögu hans, þar sem sögusviöiö var ísland, og hann dæmdi hana niður fyrir allar hellur, því aö svo miklar ýkjur og rangfærslur væru í sögunni. Hall Caine var ekki minni maður en svo, aö hann bauö Jóni meö sér til íslands í staöinn. Jóni þótti hann hégóm- legur, þegar hann var aö senda stórblöö- unum í London skeyti um ferðir hins fræga rithöfundar, þ.e. sjálfs sín, en Hallur hefur greinilega vitaö, hvaö hann var að gera, enda auðugur rithöfundur og áhrifamaður á opinberum vettvangi. Þeir bjuggu í Vinaminni í Grjótaþorpi í Reykjavík og heilsuöu fyrst upp á skáidin Benedikt Gröndal og Steingrím Thor- steinsson. Upp úr þessari ferð skrifaði Hall Caine skáldsöguna „The Prodigal Son“, sem hefur veriö þýdd á íslenzku „Glataöi sonurinn“. Jóni fannst þaö hart, aö bókin bar þess engin merki, að Hallur, eins og hann kallaði sig sjálfur, virtist neinu fróöari um ísland eftir feröina. Hallur bjó þó til leikrit úr sögunni og fékk Sveinbjörn Sveinbjörnsson í Edinborg til aö semja lög viö kvæöi í því. Hall Caine var frá Mön og reisti þar skrauthýsi, Greeba Castle, þar sem hann haföi risnu mikla og þangaö bauö hann Jóni. Þó gerir Jón lítiö úr Halli í ævisögu sinni og segir, aö hann eins og fleiri hafi komiö ár sinni vel fyrir borö, því aö hann heföi alla ævi sína veriö talinn vita meira en hann vissi. W.G. Collingwood, málari og fornfræð- ingur, bauö Jóni aö búa hjá sér um tíma aö sumarlagi í Lakeland á Norövestur- svissaöi ekki einu sinni. Ég mundi eftir aö hafa lesiö um svona lagað og segi við Hafliða: „Þetta er fljúgandi diskur!“ — Ég var dálítið hrædd og þó ekki mjög. Viö sáum Ijósiö bera við hæö skammt frá. Síðan fór mér aö líða einkennilega, sá allt í móðu. Það varöi aðeins andartaksstund, fannst mér. Mér sýnd- ist Hafliði dotta viö stýriö og ýtti viö honum. Hann leit upp og út og sagöi eitthvað á þá leiö aö loftið væri mjög rafmagnaö og brátt myndi rigna, jafnvel meö eldingum. Viö heföum séö slíkar blikur. Hann svissaöi svo og bíllinn fór strax í gang. Við ókum niður að skálanum viö Sogsbrúna og meðan viö vorum aö boröa hamborgara þar úti á pallinum leit ég á klukkuna, sá þá að viö höföum verið meira en tveimur tímum lengur á leiöinni en ég haföi taliö. Viö vorum bæöi eins og svolítið utan viö okkur en alveg óþreytt. Okkur fannst útilokaö aö viö hefðum sofiö í bílnum svona lengi viö Keriö og töldum því aö viö heföum stoppaö lengur á hverjum staö en viö höföum hugaö — viö höföum litiö inn í kirkjuna í Skálholti og einnig komiö viö á Reykjum til aö kaupa blóm. Vorum aö koma úr sumarbústað okkar í Galta- lækjarskógi. — Svo þegar kom í fréttum um óútskýrö Ijós yfir Suöurlandsundir- lendinu og Reykjavík þennan sama dag ákváöum viö, ég og maöurinn minn, aö segja frá okkar reynslu.“ Næsta dag voru í dagblöðum viötöl viö sérfræöinga um rafmagnsfyrirbæri í lofti (plasma). Ljósmyndir sem sýndu slík leifturljós. ítarlegri skýrsla var ekki tekin af þeim hjónum, Hafliöa og Eddu Þóru. — Stjarnbúinn lét þyngdaraflshverfla farsins starfa í jafnvægi við jarðarinnar uns fariö stóö kyrrt í loftinu mannhæö frá yfirboröi vatnsins í gýgnum. Svo yfirgaf hann fariö í hjúp sínum. Hann dró úr leiöni loftsins á nokkru svæöi um- hverfis viðmiðunarpunkt sinn; síöan leitaði hann aö vitsmunalífi á þessu svæöi meö þeim ráöum sem honum Englandi. Þeir þýddu Kormákssögu í félagi. Collingwood ráögeröi aö fara til íslands og mála þar sem flesta hinna frægu sögustaöa. Baö hann Jón aö vera i fylgd meö sér, og var hann fús til þess. Þeir fóru fyrst til Reykjavíkur, en þaöan til Stykkishólms, þar sem faöir Jóns kom til móts viö þá. Þeim var höfðinglega tekiö í Hólminum, enda bjó Anna, fööursystir Jóns, í Norska húsinu ásamt manni sínum, Daníel, syni Árna Thorlaci- usar. Þeir feröuöust síöan í þrjá mánuöi um Norður- og Suðurland á hestum, sem faöir Jóns keypti fyrir þá. Árangur þessarar ferðar var hinn merkasti, eins og kunnugt er. Coliing- wood málaði um 350 myndir af sögu- stööum á íslandi, og þeir Jón unnu saman aö bók, sem hlaut nafniö „Píla- grímsferð til sögustaöa íslands". Segir Jón, aö vinnan hafi lagzt mjög á Coll- ingwood, því aö hann hafi séö um prentunina noröur í Lakeland. Myndir hans voru litmyndir, og hann varö aö teikna þær allar á ný svart-hvítar, því aö það hafi verið svo dýrt aö litprenta þær. Sinn skerf til vinnunnar hafi hann unniö í London. Jóni er hlýtt til Collingwoods. „Hann var fríður maöur, þýöur í viömóti og hvers manns hugljúfi," segir Jón. Hringur á litla fingri Jóns Jón kveöst hafa kynnzt Barmby- ættinni 1896. Beatrice Barmby var dóttir prestsekkju í Sidmouth, yndislegum baö- staö, og til þeirra mæögna var Jón boðinn. Rauöir og hvítir klettar eru báðum megin viö mynni árinnar Sid, og sagöi Beatrice í gamni viö Jón, aö klettarnir væru rauðir af blóöi danskra víkinga. Beatrice lofaöi Jóni að lesa leikritið „Gísla Súrsson" og ýmis kvæöi voru tiltæk — stjórnaöi tækjabúnaöi farsins úr hjúpnum. Leitaöi aö hitageisl- um meö innrauöri myndavél. Kannaöi áhrifavaka í efnaferlum á svæðinu. Hann fann ekki einu sinni veginn. Hann hafði skilningarvit sem á takmarkaöan hátt nam hræringar Durac-hafsins, kviku allrar tilvistar en nam ekki örlaga- ríkari atburöi á þennan veg en annan sem hann opnaöi sig fyrir. Hann nam lífhrynjandi gróöurs og moldar meö hjálpartækjum sínum og hugvits- snauðra smádýra. En ekki flóknara samspil. Og ekkert truflaöi lognværðina sem þarna ríkti í skjóli viö gýginn. Tími stjarnbúans var naumur og hann sætti sig nú við aö þaðan sem hann horfði voru þeir atburöir, sem hann leitaöi, aöeins gárur í hinu síkvika hafi möguleikanna; sýnir sjáandans, rök- bundin niöurstaöa í eölisfræöi upplýs- inga sem þyrfti færari vísindamann en hann til aö leiöa í Ijós. Hann var staddur á þessum blettl á öðrum tíma en þeir sem hann leitaði og aö hann hafi haft spurnir af mönnum á þessum grösum stafaöi af því aö álfar næmu víöara sviö tímarúmssamfellunnar en hann geröi sjálfur, taldi hann; nútíö þeirra miklu umfangsmeiri. Hann minntist þess aö álfakóngurinn haföi tekiö svo til oröa um menn aö þeir væru dauðlegir og um álfa notaö sama hugtak í merkingunni aö ráö þeirra rugluöust. Menn voru samkvæmt þessari heimild frávillingar frá lögmáli lífsins og því í einu og öllu forgengilegir. Álfar voru, að vitnisburði konungsins, í takt viö þessi lögmál. Og því í einhverjum skilningi ódauölegir og óheftir af tíma. Hann slökkti á tækjunum og rauf gildruna sem hann haföi lagt fyrir hinn jaröneska vélabúnað. Hélt til fars síns. Hann stillti lífhrynjandi sína saman viö mynstriö sem reikistjörnur sólkerfisins, er hann nú var staddur í, mynduðu — vegna eölisgeröar hans, örlaga, haföi hann veriö valinn tii aö kanna þaö, líkamsvexti hans veriö breytt til sam- ræmis. Og eftir fyrirmynd, vissi hann nú. eftir sig, þar sem efnið var sótt í íslendingasögur. Jón las langt fram á nótt og varö undrandi og stórhrifinn og sagði þaö móöur Beatrice og systur daginn eftir, en þær ætluöu vart aö trúa orðum hans. Þaö varö þó aö ráöi, aö leikritið og kvæðin voru send York Powell, prófessor í Oxford, til umsagnar, en því má bæta viö, aö Powell var vinur og samverka- maöur Guðbrandar Vigfússonar. Svo fór, aö Powell ritaöi langan formáia aö bók hennar „Gísli Súrsson and Some Poems“, þar sem hann bar mikið lof á kvæöi hennar sem og leikritiö, sem væri miklum mun íslenzkara en söguleikrit Ibsens. Beatrice liföi þó ekki að sjá bók sína, því aö hún dó aðeins 29 ára aö aldri. Meö henni las Jón mikinn hluta Sturlungu og var forviða á gáfum hennar og skarp- skyggni, en hún hafði lært íslenzku á eigin spýtur. Hún átti viö ólæknandi vanheilsu aö stríöa seinni hluta sinnar stuttu ævi, og þá voru íslendingasögur eina hugfró hennar. Jón taldi þaö happ, aö sér skyldi takast aö sannfæra ættfólk hennar um stórbrotna skáldgáfu hennar. Matthías Jochumsson þýddi leikrit henn- ar, Gísla Súrsson, og kom þaö út 1902, og auk þess kvæöi hennar: Flugumýrar- brennu, Sturlu Þóröarson og Bolla og Guörúnu, og orti eftirmæli um hana. Eru kvæöin í Ljóðmælum Matthíasar. Beatrice Barmby gaf Jóni hring til minja um ást sína á íslenzkum Ijóöum og sögum. „Ég ber hann ennþá á litla fingri vinstri handar,“ segir Jón. „Minjahringinn ber ég, meöan minn dagur er á lofti. í hvert sinn, sem ég lít á hann, minnist ég hennar, eins og hún var í lifanda lífi, gáfuð kona, góö og göfug." Niöurl. í næsta blaði. Slíkt var mögulegt þótt engar upplýs- ingar um menn hefðu veriö settar í upplýsingabanka fars hans og aö hon- um haföi ekki verið borinn fróðleikur um efniö meö öörum hætti: foringjarnir töldu einfaldlega aö slíkt myndi afvega- leiöa hann. Þeir voru jafnvel fremur en hann nú úrræöalausir gagnvart þeirri hindrun sem hann haföi mætt. Og skildi ekki hvernig var möguleg. En hann var stoltur yfir hlutskipti sínu. Hann kom leiöarriti yfir heimleiöina fyrir í stjórntölvu farsins. Svo bjó hann sig undir dvala í svefnhylki sínu. Leiö yröi fundin til aö sigrast á einangrun huglægs tíma; allar upplýs- ingar sem hann haföi aflað sér meö þessari stuttu viödvöl yröu notaöar til að sérhæfa enn frekar manngerð til aö komast í samband viö menn. Drengurinn haföi verið iöinn viö kastalabygginguna, nú stóð hann upp og hljóp móti öldum, hvítum og purp- urarauöum, hann var mjósleginn og þaö sló á hann grænum litblæ í gulbrúnni birtu sem lék um svefnrýmið frá hinni rúmtæku mynd sem nú tók aö mestu yfir miöhluta þess. Drengurinn var stjarnbúinn sjálfur. Hann hugsaði nú: Sjálfsvitund hans, allt hans vit býr í mér nú og meira til og þó er hann horfinn. Slíkur er dauðinn. Og eru þá til dauölegir menn? Forvitnilegt rannsóknarefni sem mik- iö verður á sig lagt til aö komast aö niðurstöðu um, hugsaöi hann og sofn- aði. Of mikill íslendingur eölis fyrir því — og það ætla ég svo sannarlega að vona aö þær veröi. Þaö getur nefniiega mæta vel fariö saman. Ekki er því aö neita, aö stjórnunarmál eiga hug minn líka, enda áhugaverö í hæsta máta. Samt ætla ég aö láta slag standa og gefa mig aö myndatökum í bili — hvaö sem síðar veröur.“ G.S.

x

Lesbók Morgunblaðsins

Beinleiðis leinki

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.