Lesbók Morgunblaðsins - 24.12.1980, Blaðsíða 16

ÍSLZKUR HEIMSBORGARI
Dr. Jón Stefánmn
Hér mun sagt frá dr. Jóni Stefánssyni,
sem lifði einstæða ævi og lengstum
erlendis. Hans helzta athvarf í hálfa öld
var British Museum í London, en alls var
hann ytra í 67 ár. Hann kom heim til
íslands alkominn hálfníræður unglingur,
eins og hann sagði sjálfur í ævisögu sinni,
sem hann lauk viö í Reykjavík 1949 með
þessum orðum: „Mér finnst ég vera yngri
nú heldur en þegar ég var á tvítugsaldri,
enda þykir mér sízt um of af því, sem
lífbragð er af og lífinu þjónar. Ég er
kallaöur níræður, en ég finn, að ég er
yngri en sumir unglinganna í kringum
mig.“
En eitt sinn skal hver deyja, og hann
andaðist tæpum þremur árum síöar á
Landakotsspítala, 20. júlí 1952, og skorti
þá þrjá mánuði í nírætt. Andlega hress
var hann til hinztu stundar.
Jón var sannkallaður heimsborgari og
hitti og ræddi við fleiri fræga menn um
dagana en nokkur annar íslendingur á
sinni tíð að minnsta kosti, og ýmsum
þeirra kynntist hann allvel. Samantekt
þessi er að mestu byggðá bók Jóns, „Úti
i heirni", en þó leitað til fleiri heimilda.
Þaö er til marks um þau tímabil, sem
Jón brúar með ævi sinni og sögu, að er
hann var í menntaskóla í Reykjavík á
árunum 1876—82 var hann í fæði hjá
frænda sínum, Jóni Hjaltalín, landlækni,
en hann var skólafélagi Jónasar Hall-
grímssonar á Bessastöðum og einnig
samtíma honum í Kaupmannahöfn.
Hjaltalín sagði Indriða Einarssyni sem og
Jóni Stefánssyni, að kvæðiö „Skraddara-
þankar um kaupmanninn" væri eftir sig,
en Jónas hefði breytt því.
Reyndar stendur í handriti Jónasar af
kvæðinu, aö það sé „variation" af kvæði.
Hjaltalín tók fram, að hann væri hinn
ánægöasti með örlög kvæðis síns meðal
verka vinar síns.
Þennan mann, Jón Stefánsson, sem
var í fæði hjá hollvini Jónasar Hallgríms-
sonar, muna margir frá árunum 1948—
50 í Reykjavík. Sá, sem þetta ritar, var
með honum í veizlu í Sjálfstæöishúsinu
1948 og er með honum á mynd frá því
hófi. Við vissar aðstæður færast fjarlægir
tímar undarlega nær.
eftir Svein Á sgeirsson — Fyrri hluti.
Uppruni Jóns
Jón Stefánsson fæddist að Grund í
Grundarfirði 4. nóv. 1862. Faðir hans var
bóndi og borgari þar Jónsson Daníels-
sonar, kaupmanns, en hann var kvæntur
Guðrúnu, systur Jóns Hjaltalín, land-
læknis. Móðir Jóns var Jakobína Thor-
steinsen, dóttir Árna Thorsteinsen, sýslu-
manns. Bræöur Jóns voru Stefán, sem
varð læknir á Jótlandi, og Óli Steinbach,
sem var tannlæknir á ísafiröi. Systur Jóns
voru Kristensa, sem giftist Stefáni Krist-
jánssyni, skógarverði, og Kristín, sem
giftist Bertram Blount, efnafræöingi í
London, en hún kemur síöar viö frásögu
þessa. Um föður Jóns segir svo m.a. í
Islenzkum æviskrám: „Tók viö búi af
föður sínum á Grund og bjó þar í 50 ár.
Haföi framan af jafnframt verzlun, einkum
viðskipti viö Frakka, en þá var Grundar-
fjörður ein helzta höfn hérlendis, er
frakknesk fiskiskip leituöu til og oft í
hópum. Hafði hann jafnframt lögreglueft-
irlit með þeim og kvaddur af amtmanni til
aö taka tolla af þeim og rita á skipsskjöl,
en hann var frönskumaður góöur. Dugn-
aðarmaður mikill og gegndi flestum
trúnaðarstörfum í sveit sinni. Orölagður
að rausn og gestrisni.“
©
Dr. Jón Stefánsson
Hvert Jón sótti tungumálahæfileika
sína, má ráöa af því, að Stefán Guð-
mundur, sem faðir Jóns átti utan hjóna-
bands, var vel að sér í mörgum tungu-
málum og túlkur dönsku stjórnarinnar í
rússnesku, en hann varð bæjarfógeti á
Jótlandi. Jón segir, aö það hafi verið
móðir sín, sem styrkti Stefán þennan til
náms.
Jón í Latínuskólanum
Faðir Jóns fór meö syni sínum á
strandferöaskipi til Reykjavíkur haustið
1876 og afhenti hann Jóni Hjaitalín. Jón
segir hann hafa verið háar, vexti og eftir
því þrekinn og mjög tígulegan ásýndum.
Hann haföi verið læknir í her Dana og
gekk oft viö staf, sem í var sverö. Síðustu
árin studdist hann þó viö Jón í staö
stokksins, og þeir heimsóttu Pétur, bisk-
up, Árna Thorsteinsson, landfógeta, Jón
Pétursson, jústitsíarius og fleiri heldri
menn. Vandist Jón þannlg snemma á aö
umgangast fyrirmenn.
Jón Þorkelsson var þá rektor Latínu-
skólans, en hann var afburöa málfræð-
ingur og undir handleiðslu hans segist
Jón hafa orðiö hinn mesti latínu- og
grískuhestur. Aðrir kennarar hans voru
Björn M. Olsen, Steingrímur Thorstein-
son, Benedikt Gröndal, Matthías Joch-
umsson og Páll Melsted, svo að nokkrir
séu nefndir, en umsjónarmaður í skólan-
um fyrstu árin, sem Jón var þar, var Jón
Árnason, þjóðsagnasafnari.
Meðal bekkjarbræðra Jóns var Niels
R. Finsen, sem síöar hlaut Nóbelsverö-
laun fyrir Ijóslækningar sínar. Segir Jón
hann hafa verið einhvern hinn ósér-
plægnasta og fölskvalausasta mann, sem
hann hafi kynnzt. Jón minnist ekki á þaö
í ævisögu sinni, en Snæbjörn Jónsson
segir frá því í minningargrein um Jón í
Mbl., aö hann hafi útskrifazt sem dúx
skólans, þ.e. með hæstu einkunn stúd-
entanna, og hafi þó miklir gáfumenn veriö
meö honum í bekk og námshestar.
Jón heldur til Hafnar
Jón hélt utan til Hafnar með póstskip-
inu haustió 1882, árið, sem þeir Hannes
Hafstein, Einar Hjörleifsson, Gestur
Pálssn og Bertel Ó. Þorleifsson gáfu út
tímaritiö Verðandi. Jón flutti þegar inn í
Garð og bjó þar í 4 ár og kunni ágætlega
viö sig.
Jóni sóttist námiö mjög vel, og lauk
hann meistaraprófi í ensku og enskum
bókmenntum 1889. Háskólinn valdi ár-
lega verkefni í verðlaunaritgeröir, og gátu
allir tekið þátt í keppninni. Jón vann
tvisvar til verölauna, fyrst fyrir ritgerö um
norræn orð í miö-skozku og síðan hinn
mikla gullpening háskólans fyrir ritgerö
um mállýzkur í biblíuþýðingu Wycliffes frá
1380. Tveimur árum eftir meistaraprófiö
hlaut Jón doktorsnafnbót fyrir rit sitt á
dönsku um enska skáldið Robert Brown-
ing, og kom það út í Kaupmannahöfn
1891, árið sem Browning dó.
Annar andmælendanna við doktors-
vörnina var George Stephens, prófessor í
ensku og enskum bókmenntum viö
Hafnarháskóla. Segir Jón hann hafa
ætlaö sér embætti sitt, er hann léti af því
fyrir aldurs sakir. Jón notaði síðan rétt
þann, sem doktorsnafnbótin veitti honum
til að halda fyrirlestra í háskólanum og
talaði um enskar bókmenntir. Kveðst
hann hafa haft marga áheyrendur, en auk
þess hafði hann nemendur heima hjá sér
í fornensku. Allt virtist leika í lyndi og
vegurinn liggja opinn aö prófessorsemb-
ættinu.
Um þær mundir losnaði staða aðstoð-
arbókavarðar við Konunglega bókasafn-
ið. Jón borðaði þá á sunnudögum
miðdegisverð hjá Struckman, féhirði kon-
ungs. Hann bjó þá í Christiansborg.
Struckman var ættingi Hjaltalíns, land-
læknis, og hann bauðst til þess að nefna
það við Kristján konung níunda, hvort
hann mætti geta þess í menntamálaráöu-
neytinu, að konungi væri þaö velþóknan-
legt, að Jón fengi stöðuna. Konungur tók
málaleitaninni vel, og svo fór, að þeir
þorðu ekki annað en að láta Jón fá
stöðuna, þó að Bruun, yfirbókavörður,
hefði ætlað öðrum hana. En þetta var,
meöan kóngar voru enn kóngar. Þetta
varö til þess, aö Bruun varð yggldur á
brún og lagði Jón í einelti og gerði honum
lífið leitt á allar lundir. Fór svo, að Jón
sagði af sér eftir rúmlega ár. En þetta var
þó aðeins forsmekkur aö því, sem koma
skyldi.
3'/z ári eftir að Jón varði doktorsritgerð
sína, birtist grein í tímariti eftir Otto
Jespersen, sem síðar varð þekktur mál-
vísindamaður, um rit Jóns. Jespersen
ætlaði sér sama prófessorsembætti og
Jón, og það var að losna um þessar
mundir. Jespersen fékk höggstaði á Jóni
fyrir að hafa vanrækt að geta heimilda og
sakaði hann þannig beint eða óbeint um
ritstuld. Snæbjörn Jónsson segir, að bók
Jóns um Browning hafi þótt og þyki enn
góö bók og hafi veriö fyrsta alvarlega
tilraunin til aö kynna á Norðurlöndum eitt
af höfuðskáldum Englendinga á 19. öld.
En ógætni og ónákvæmni hafi ævilangt
viljað loöa við þennan stórvel gefna
mann. Aftur á móti hafi viljað skorta á
prúömennsku í deilum af hálfu Jesper-
sens, þó að hann hafi oröið mjög læröur
málfræöingur.
Jón svaraöi Jespersen í sérprentuðu
riti, en hann svaraði meö enn einni grein
og tilfæröi fleiri dæmi þess, aö Jón heföi
fariö líkum orðum um ýmis kvæði Brown-
ings og aðrir, sem um hann höfðu ritað.
Er svo ekki aö orölengja þaö, að
meirihluti prófessora viö heimspekideild
Hafnarháskóla mælti með Jespersen,
sem hlaut embættiö. Ekki er þó hægt aö
fullyrða, aö hin rætnu skrif Jespersens
hafi ráöiö úrslitum, því aö ekki gátu menn
efast um þekkingu dr. Jóns. Atkvæða-
greiðslan var leynileg, en Jón segir
atkvæðamun hafa veriö nauöalítinn og
hafi meirihlutinn boriö fyrir sig sérþekk-