Lesbók Morgunblaðsins - 16.01.1977, Blaðsíða 13

Krossmark
eftir Guðmund bíld
/
ÞJOÐMINJAR eftir Þór Magnússon þjóðminjavörð
ÞAÐ er næsta sjaldgæft að sjá
( kirkjum hér á landi á okkar
tímum gripi úr kaþólskum sið,
svo sem myndir dýrlinga eða
róðukrossa, sem mjög mikið
var um ( kaþóisku. Flest þess-
ara gripa hefur týnt tölunni
eftir siðaskiptin, annað hvort
verið vfsvitandi eyðilagðir
strax ( upphafi iútersks siðar,
ef þeir þóttu um of pápiskir,
eða þá að þeir hafa smám sam-
an týnt tölunni. Einkum var
þeim gripum hætt, sem á ein-
hvern hátt voru taldir heiiagir
i sjálfu sér og fólk hafði dýrk-
un á, enda lagði Lúter bann
gegn dýrkun helgimynda og
helgra dóma.
Allmargt kirkjugripa úr
kaþólskum sið, sem náði að
varðveitast fram yfir miðja
19.-öld, hafnaði þó í Þjóð-
minjasafninu, en oft eru þeir
illa farnir og að kalla rytjur
einar. örfáir urðu eftír ( kirkj-
unum og eru þar enn, enda er
satt að segja ekki sótzt eftir
þeim til safna ef vel er að
þeim búið og þeir ekki (neinni
hættu, heldur er þá reynt að
hlynna að þeim i kirkjunum
eftir mætti.
Viða voru krossmörk og
myndir helgra manna i kirkj-
um f kaþólskum sið, en flest af
þessu er nú týnt. I seinni tið
hafa sumar kirkjur eignast
róðukrossa að nýju, einkum þó
altariskrossa, en lfklega er
stóra krossmarkið f Hóladóm-
kirkju hið eina, sem nú er hér
( kirkju úr kaþólsku.
1 þremur kirkjum við
tsafjarðardjúp, f Vatnsfirði, á
Melgraseyri og i Unaðsdal eru
róðukrossar, sem f fljótu
bragði gætu virzt frá sfðustu
tfmum kaþólsks siðar og
mundu menn þó ætla, að þeir
hefðu hlotið einhverja aðgerð
sfðar. En þeir eru þó ekki eldri
en frá sfðustu öld og allir eftir
sama hagleiksmanninn, Guð-
mund Páisson „bfid“, sem dó
1884. Guðmundur var fæddur f
Mýrasýsiu og sigldi til Kaup-
mannahafnar og lærði „bfld-
höggvarasmfði, það er útskurð.
Hann hefur sfðan er heim kom
fengizt vfða við list sfna, eink-
um norðanlands og má enn sjá
nokkur verka hans, bæði f
söfnum og þó ekki sfður f
kirkjum og á bæjum. Er til
dæmis umgerðin og yfirstykk-
ið á altaristöflunni fornu á
Þingeyrum eftir hann, æðar-
blikinn og andiitsmyndin á
burstinni á Laufásbænum,
laxarnir f Laxamýrarhúsinu
og hinn prýðisfagri útskurður,
sem var yfir dyrum gamla
bæjarins f höfnum á Skaga,
æðarhjón, engilsmynd og nafn
bæjarins.
Eins og myndin hér ber með
sér hefur Guðmundur verið
hagur og er myndin allvel
gerð, þótt honum hafi ekki
alltaf tekizt jafnvel. Myndin er
einnig máluð, blóðblettir sýnd-
ir um allan lfkamann eftir
húðstrýkinguna og úr hönd-
um, fótum og sfðusári ieggur
blóðtauma.
Það var fátftt á þessum tfma,
að hérlendir menn fengjust
við útskurð af þessu tagi.
Menn voru enn fastheldnir á
hinn gamla, fslenzka útskurð,
sem hver kynslóð lærði af ann-
arri, en þótt einn og einn lærð-
ur útskurðarmaður kæmi, eins
og þeir nafnar Guðmundur
„bfldur" og Guðmundur frá
Bjarnastaðarhlfð tveimur öld-
um áður, virðast þeir ekki hafa
valdið miklum áhrifum. En
menn hafa kunnað að meta list
þeirra og gefið virðingarheitið
bfldhöggvari“, sem er auðvitað
ekki annað en fslenzkun á
danskaorðinu billedhugger.
Þór Magnússon.
Sem
óstöðvandi
leirskriða
Framhald af bls. 5
kjörsvið við Tónlistarskólann.
Þetta hefur þvf gengið vonum
betur, þó að skólinn eigi ekki enn
þá þak yfir höfuðið, en hafi þrjár
kennslustofur til afnota í heima-
vist M.I. og aðrar sex vfðsvegar
um bæinn.
Það eru lfklega orðnir margir
nemendurnir, sem þú hefur út-
skrifað frá Tónlistarskólanum á
þessum árum?
Við þennan skóla eru engin
burtfararpróf, enda veit ég satt að
segja ekki hvernig nokkur „út-
skrifast" f tónlist. En það er
orðinn mikill fjöldi fólks, er
hefur stundað nám við skólann og
sumir lengi og farið í framhalds-
nám bæði í Tónlistarskólann f
Reykjavík og erlendis. Og enn þá
eru ungir nemendur f skólanum,
sem vænta má- að verði duglegt
tónlistar- og listafólk með tíð og
tfma.
Þú hefur aldrei iðrast þess að
þú fluttir f þennan þrönga fjörð
og sagðir skilið við vfðátturnar f
Amerfku?
Nei, aldrei eftir næst fyrsta
daginn. Við hefðum ekki kunnað
við okkur þar til langframa.
Hugsunarháttur manna er annar
með stórþjóðum. Þar er hver
maður sem maur í þúfu. Hér á
Fróni er hver einstaklingur
mikils virði.
Við höfum gerst þaulsetin um
of. Tíminn hefur flogið áfram. Nú
skal ekki tefja lengur. Augun
hvarfla þó enn að bókahillunum:
Þú iest mikið, Ragnar?
Frá blautu barnsbeini hefi ég
varið mestu af frfstundum mínum
til lestrar og svo er enn. Lesefni
mitt er margvíslegt, en er ég var
unglingur las ég stutta mannkyns-
sögu eftir Boga Melsteð og sfðan
hafa athafnir og örlög mannanna
á liðnum árþúsundum verið eitt
aðalhugðarefni mitt, þó að ég hafi
einnig lesið ótal margt annað. Af
sagnfræðilestri hefi ég sannfærst
um að það koma engir „mann-
kynsfrelsarar á hvftum hestum,"
er með brambolti, byltingum
sínum og blóðsúthellingum leiða
þjáð mannkyn á braut jafnaðar og
réttlætis, þeir eru ekki til hvar
sem leitað er.
Hvað þá um listir og uppruna
fsienzkra bókmennta?
Listir eru lífgjafi og eiga að
vera hluti af tilveru hvers manns.
Trúabrögðin og listirnar, er
viðleitni dauðlegra og skammlffra
manna í átt til fullkomnunar og
gefur störfum okkar og lffi gildi.
í meira en tíu aldir hefur margt
ágætt og merkilegt verið samið og
ritað í bundnu og óbundnu máli á
íslenzku. Hvernig þær mállýzkur
voru, er norskir landnemar töl-
uðu, við komu sfna til íslands,
vitum við lftið með nokkurri
vissu, líklega hafa þær verið
frumstæðar og fátæklegar. En
snemma á öldum Islandsbyggðar
sköpuðu fslenzk skáld og speking-
ar úr þeim stofni það frjóa og
auðga mál, er við nú eigum. Utan
Islands hefur sú tunga, ALDREI
verið töluð né rituð af öðrum en
íslendingum. Fornkvæði okkar og
sögur jafnt sem atómljóð nútfma-
skálda eru á íslenzku, en
ekki einhverri „norrænu“. Eng-
inn maður hefur nokkru sinni
talað né ritað þessa „norrænu"
aðrir en útlendingar er bjástra
við að skilja og „skýra“ bækur
okkar. Hvers vegna við, en ekki
frændur okkar á Norðurlöndum
sköpuðum og notuðum þessa
ágætu tungu okkar, er leyndar-
dómur sem margar getgátur eru
um. Lfklega eru orsakirnar
margar og flóknar. Ein af þeim
gæti verið sú að erlendis eru
nætur dimmar allan ársins hring
og dagar allir nægilega langir til
þess að fólk gat unnið öll sfn störf
við dagsbirtu, fór á fætur um
sólaruppkomu og háttaði um sól-
setur. Hér er þessu öðru vísi var-
ið. A sumrin er sólskin og birta
langar sumarnætur, en skamm-
degisbirtan svo lítil að fólk varð
að hafa ljós f húsum sínum.
Hérlendis var nóg af hval- og sel-
lýsi og mör af vænum, feitum
sauðum til ljósmetis í skamm-
deginu, enda vorum við af öfund-
sjúkum útlendingum nefndir
„mörlandar“. En þannig gátu for-
feður okkar „setið við sögur og
ljóð“ allan sólarhringinn, vetur
sumar, vor og haust, það gátu
aðrir ekki almennt. E.t.v. ættu
„fræðingar" innlendir, sem út-
lendir að taka þetta með í
reikninginn.
Nokkur orð að lokum um
tónlist, Ragnar.
Þetta spjall er nú orðið óhóf-
lega langt, þú hefur fengið mig til
að segja alltof margt og mikið.
Hvernig á svo málglaður maður
sem ég að verða stuttorður um
„drottningu listanna"?
Við vitum ekki hvað hún er,
hún kemur og lfður eins og
tfminn, áfram en enginn hefur
getað fangað hana og skoðað eins
og mynd eða hlut (nema e.t.v.
W.A. Mozart). Þvf má segja um
hana „Hið sýnilega er stundlegt,
en hið ósýnilega er eilíft." Hún er
og hún verður, enginn sér hana,
og enginn grfpur hana nema með
ósýnilegum huganum. Hún
kemur til þín, hrffur þig eða ögr-
ar þér og er farin I sama svip,
eftir er aðeins minningin.
Loftbylgjur eða sveiflur af vissri
hæð, tíðni og stöðugleika getum
við skynjað sem tóna, söng
mannsradda og hljóðfæra, aðr-
ar bylgjur heyrum við ekki
þannig. Þó halda margir að al-
heimurinn sé bylgjusláttur, af
bylgjuslætti orku og afls
sveiflast hinar smæstu öreindir
sem hinir stærstu himinhnettir
hver um annan f dansi eftir músfk
alheimsins. Með öðrum orðum allt
f himingeimnum er söngur, sam-
leikur eða hljómkviða (sinfónfa)
sem vér vesælir jarðarbúar fáum
hvorki skýnjað né skilið og þvf
sfður HANN, er stjórnar og stýrir
öllu f ógnar veldi og dýrð. Hin
kaþólska kirkja kenndi fólki að
vegsama stjórnanda þessarar
„sinfónfu" með fögrum söng og
hljóðfæraslætti og jafnvel göfug-
um og tígulegum dansi. Kirkjan
lét semja og fága þennan söng um
aldaraðir og flytja I kirkjum og
klaustrum um alla Evrópu og
hvar sem hún náði hylli og fót-
festu. I þessum söng (músfk)
sigruðu ætfð ómblfðir hljómar
ósamræmi og ómstrfð tónbil, lfkt
og Drottinn viðhélt því góða og
sigraðist á vonzkuverkum Djöf-
ulsins. Upp úr þessu spratt svo,
er tímar liðu.tónlist Vesturlanda
og hlýddi lengi vel sömu lög-
um. En er leið á 18. og 19. öldina
haggaðist f hugum margra heims-
skoðun kirkjunnar. Menn tóku að
segja kenningum kirkjunnar og
„stjórnandanum" upp hollustu,
vildu verða sjálfum sér nógir,
eins og tröllin, og sú allsherjar
upplausn byrjaði, er nú rfkir um
allan heim. Tónlistarhefð Vestur-
landa fór ekki varhluta af þessari
ringulreið og hefir, þrátt fyrir
margar ágætar tilraunir
snillinganna og mikilla tónskálda,
ekki tekist að finna sameiginlegt
tónmál — enn þá.
En það steðja nú fleiri og ugg-
vænlegri hættur að músikalskri
og vitsmunalegri tónlist en
nokkru sinni fyrr. Dans hafði
verið iðkaður af siðuðum Evrópu-
þjóðum við fagran en einfaldan
söng og hljóðfæraleik með hófleg-
um trumbuslætti alla tfð aftan úr
forneskju. I vændishúsum New
Orleans borgar og e.t.v. vfðar var
tekinn upp annar háttur. Þá var
aðalatriði ofsafengið hljóðfall
með alls konar argi og óhljóðum,
er alit var miðað við að örva frum-
stæðar kynhvatir viðskipta-
Framhald á bls. 16.
Foreldrar Ragnars Áslaug Torfadóttir og Hjálmar Jónsson