Lesbók Morgunblaðsins - 20.02.1966, Blaðsíða 4

EFTIR PÁL V. G. KOLKA
George Wilhelm Friedrich IlcSel
Elskuhugar spekinnar.
yrsta lserdómsstig eftir
stúdentspróf er það að
verða cand. phil. eða candidatus
philosophiae, og þýðir samkvæmt
orðanna hljóðan að maður hafi átt
ástmök við spekina, því að philo-
sophia (eða fílósófía) er grískt orð,
sem þýðir ást á speki. Forngrikkir
voru furðuleg þjóð, því landsvæði
grískrar tungu var skipt í fjölmörg
borgríki, sum á stærð við eina sýslu
á íslandi og önnur á stærð við
hrepp, en borgimar sjálfar
að fólksfjölda eins og ís-
lenzk verstöð eða kaupstaður, Aþ-
ena á blómatíma sínum eitthvað ná-
lægt því sem Reykjavík er nú. Sí-
felldur rígur var á milli þessara
frændríkja og oft fullur fjandskap-
ur og styrjaldir, «n sameiginleg
tunga og menning gerði þó Grikki
að slíkri öndvegisþjóð, að þeir
ÞRIÐJI HLUTI
lögðu þann grundvöll að læknis-
fræði, stærðfræði, rökfræði, og
hugsunarfræði, sem byggt er á enn
í dag. Þar voru uppi menn, sem
héldu því fram, að jörðin gengi
kringum sólina — 19 öldum á und-
an Kópernikusi, að efnið væri
byggt upp úr atómum — 22 öld-
um á undan Dalton og Berzelius,
að lífverur hefðu þróazt stig af stigi.
— 21 öld á undan Darwin.
Leikritaskáld þeirra eru talin á
borð við Shakespeare, og ekki má
gleyma myndlistinni.
Sökum sífelldrar óánægju með stjórn-
arfarið, sem sveiflaðist milli múgræðis
og einræðis, og stöðugs flokkadráttar,
varð þessi gáfaða þjóð pólitískt fóta-
skinn Makedóníumanna, Rómverja,
keisaranna í Býzans og Tyrkja í meira
en 2000 ár. Má einnig draga af því
nokkurn lærdóm.
Mestrar virðingar meðal Grikkja
nutu fílósófarnir — elskhugar spekinn-
ar, Platon og Aristóteles mótuðu alla
heimspeki miðaldanna og eiga sína
fylgjendur enn í dag. Þeir, sem á síðari
öldum þóttust geta reiknað út alla til-
veruna, lifandi og dauða, sitjandi í sín-
um skrifborðsstóli, tóku þessa virðingu
í arf. Þegar kom fram á 18. öld höfðu
Vesalius, Paré og Harvey stundað ná-
kvæmar rannsóknir og orðið upphafs-
menn að læknisfræði nútímans, en
Leeuwenhoek fundið smásjána. Þessara
manna hefur verið lítt getið í algengum
mannkynssögum allt fram á miðbik
þessarar aldar, en heimspekingar hafnir
til skýja, einkum þeir Voltaire, þessi
hégómagjarna en hárbeitta smásál, sem
smjaðraði fyrir harðstjórum, svo sem
Friðriki Prússakonungi og Katrínu
Rússadrottningu — og hlaut gull að
launum — og Rousseau, sem hefði ýmist
verið geymdur á Kleppi eða Kvía-
bryggju, ef hann hefði lifað um miðbik
20. aldar á íslandi.
Á síðastliðinni öld og fram á þessa
hafa ekki aðrir heimspekingar verið
metnir meir en Hegel, sem útskýrði
kenningar sínar í 18 þykkum doðrönt-
um. Þetta þýzka skrifborðs-stórhveli
varð andlegur lærifaðir marxismans og
nazismans, þótt síðarnefnda stefnan
væri einnig mótuð af kenningum
Nietzsches um ofurmennið, sem síðar
birtist heiminum í persónum þeirra
Stalíns og Adolfs Hitlers. Svo mikill er
máttur Orðsins.
N ú eru elskhugar spekinnar ekki
lengur hágöfugir hirðmenn í ríki vest-
rænnar menningar, því að þar hafa
náttúruvisindin setzt í hásætið. Sumir
þeirra sitja við að afmarka orð og hug-
tök málsins og semja yfir þau spjald-
skrá. Þetta er að vísu þarflegt starf, því
að hugtakaruglingur og grautarleg
bugsun er þrándur í vegi allrar þekk-
ingar. Starf annarra beinist að því að
sannfæra manninn um hans eigin til-
vist og þá undankomulausu nauðung,
sem henni er samfara, en það er að
taka persónulega afstöðu til fyrirbrigða
tilverunnar, og þá ekki sízt til þess at-
viks, sem alla snertir, en það er dauð-
inn. Þessi tilvistarstefna innan heim-
spekinnar eða existensíalismi mótar
bæði guðfræðina og þá kenndur við
Sören Kierkegaard, og guðleysistrú og
þá oftast kenndur við Heidegger. Þvi
að komast í gegnum heimspeki hans
hefur verið líkt við það að synda gegn-
um sandbleytu, en það á vist við fleiri
tegundir þýzkrar heimspeki. Frægast-
ur fylgismanna hans er Jean-Paul
Sartre, sem álítur tilveruna að vísu
eina hringavitleysu án marks og miðs,
er ekki þá haglega gerðu gestaþraut,
sem heimspekingar allt frá dögum
Aristótelesar töldu hana vera. Hér birt-
ist þó hinn nýi húmanismi í því, að
maðurinn svífur niður úr háloftum
ískaldrar rökhyggju og skýjaþykkni
frumeðlisfræðinnar (metafýsik) niður
á jörðina^ í leit að sjálfum sér. Hjá
sumum er það dauðaleit.
ÍIR DJÚPUNUM
P rófessor Erik Nordenskjöld lýs-
ir upplýsingarstefnunni í lok 18. aldar
svo í hinni stóru líffræðisögu sinni The
History ©f Biology (1928), að hún hafi
verið lífsskoðun, sett fram að nokkru
leyti sem kreddubundin kenning um
blessunarástand til handa öllum almenn-
ingi, ef hann fengi frelsi til að njóta
lífsins óháður öllum arfhelguðum siða-
lögmálum. Það sem Nordenskjöld telur
sérstaklega einkennandi fyrir þessa
stefnu var það, hvað hún var reiðubúin
tii að svara öllum hugsanlegum spurn-
ingum eftir þessari formúlu, fastákveð-
inni í eitt skipti fyrir öll, og gátu þá
furðulegustu hrófatildur hugsunarinn-
ar og innantómustu orðaflækjur gilt sem
fullkomnustu vísindalegar sannanir, svo
framarlega, sem fylgt var kenningunni
um vélrænan gang náttúrunnar ein-
göngu. Nú var síðari hluti 19. aldarinn-
ar sérstakur blómatími raunvísinda og
höfnunar alls þess, sem ekki verður
vegið eða mælt, svo að maður skyldi
ætla, að þessi lýsing gæti ekki átt við
neinar þær stefnur, sem eru tilkomnar
á 20. öld og náð hafa útbreiðslu. Skal
það nú athugað nánar.
Allir kannast við Vínarlækninn
Sigmund Freud, og allir eru sammála
um, að kenning hans um undirvitund-
ina og ýmisleg áhrif í frumbernsku á
hátterni manna síðar meir í lífinu hafi
markað tímamót í geðlæknisfræði og
sálarfræði. Þennan kjarna sveipaði
Freud í þykkan vaðmálshjúp úr heila-
spuna um Eros Og Þanatos, kynhvötina
og dauðahvötina. Uppistaðan í þeim vef
var sú, að taugaveiklun og geðflækj-
ur stöfuðu frá bælingu kynhvatarinn-
ar, sem væri meginþáttur kenndalífs-
ins þegar frá bamæsku og birtist þá
hjá drengjum í kynferðislegri ást til
móðurinnar og afbrýði í garð föðurins.
Hvert sveinbarn bæri í raun og veru
þa undirvituðu þrá í brjósti að verða
friðill móður sinnar og morðingi
föður síns. Þessa bældu hvöt eða duld
kallaði Freud „Ödípúsar-komplex“ eftir
grískri goðsögn. Að vísu dró hann
nokkuð úr þessu á síðari árum og lét
Eros eða „libido“ ná yfir viðara svið
kenndalífsins en kynhvötina eina. Á
þessari trú sinni byggði Freud sálkönn-
un sina eða psyko-analysis, fólgna i
því að reyna að draga gleymdar minn-
ingar fram úr djúpi undirvitundarinn-
ar með blaðri um hvaðeina, sem í hug-
ann kemur við fullkomið hvíldar-
ástand, og með því að ráða drauma
sjúklingsins. Freud var mjög kreddu-
bundinn í allri afstöðu sinni og tók illa
öilum breytingum, sem lærisveinar hana
gerðu á skýringum hans og aðferðum,
en þeir urðu margir, og kom þeim illa
saman, enda niðurstöðurnar mjög mót-
aðar af persónulegu mati hvers og eins,
en ekki á obéktívri rannsókn, eins og
krafizt er yfirleitt, þegar um vísinda-
legar rannsóknir er að ræða. Þess vegna
nýtur sálkönnun að hætti Freuds mjög
Framhald á bls. 6
LEIT AÐ MANNINUM
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
20. febrúar 1966