Lesbók Morgunblaðsins - 07.02.1960, Blaðsíða 13

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
65
toa sprakk 1883 og varð 36.000
manna að bana.
Ógurlegt sprengjugos varð í
fjallinu Terawera á Nýa-Sjálandi
árið 1886. Það rifnaði að endilöngu
og kom þar fram afarlöng gjá, sem
breytti landslagi algjörlega. En fáir
biðu bana þama, og var það vegna
þess að mjög strjálbyggt var þar.
Mikið sprengjugos varð í fjall-
inu Consequina í Nicaragua árið
1835. Fjallstindinn tók af og sundr-
aðist hann í allar áttir, en þruman
sem þessu fylgdi heyrðist í 1500
km fjarlægð.
Árið 1888 klippti eldgos 1950 fet
ofan af fjallinu Bandai San í Japan,
og gerðist þetta á nokkrum sekúnd-
um. Árið 1902 gaus fjallið Santa
Maria í Guatemala og huldist þá
stórt landsvæði undir öskubyng.
Sama árið sundraðist fjallið Pélee
á Martinique og fórust þar 28.000
manna.
Þessi snöggu eldgos í fjöllum,
sem menn heldu að væri útbrunnin
fyrir löngu, eru hættulegust. Það
er meðal annars vegna þess, að
ekki er haft eftirlit með þeim fjöll-
um. Slíkt gos varð í fjallinu Lam-
ington á Nýu-Gíneu 1952, og fórust
þá 6000 manna. Á öðrum stöðum
hafa jarðfræðingar eftirlit og geta
varað fólk við ef gos er yfirvofandi.
Þannig var það þegar fjallið Sa-
kura Jima í Japan gaus 1914. Jarð-
fræðingar höfðu sent aðvörun og
fólk hafði forðað sér.
Gagnleg gosefni
Frá alda öðli hafa menn haft
ýmislegt gagn af gosefnum. Og
lengi höfðu menn mikið dálæti á
hrafntinnunni, sem kemur úr sum-
um eldfjöllum. Frumstæðir menn
gátu notað hrafntinnuna í ýmis-
konar verkfæri, en þeir voru líka
hrifnir af því hvað hún var fögur
og hvernig hún glitraði er geislar
fellu á hana. Hún var því notuð í
allskonar skartgripi. Nú er hrafn-
tinnan aftur komin til vegs og virð-
ingar síðan 1946, en þá kom það
upp úr kafinu að hún hafði þann
eiginleika að getan þanizt út. í
hrafntinnunni er mikið vatn og
þenst hún því út þegar hún er hit-
uð. Úr henni er og framleitt „per-
lite“, sem líkist dálítið vikri, og er
notað til einangrunar og í bygging-
arefni.
Vikurinn, sem er í rauninni ekki
annað en glerfroða, er til margra
hluta nytsamlegur og mikið notað-
ur í allskonar iðnaði. Þá er og
brennisteinn eitt af efnum þeim
sem gosum fylgja. Var honum áður
safnað saman í eldgígum, en þó
aðallega hjá hægum jarðhita, þar
sem hann safnast saman.
Úr gosunum koma og ýmis efni
sem eru nauðsynleg fyrir gróður
jarðar. Úr þeim kemur líka kol-
sýra, sem dreifist út í loftið, en án
hennar gæti jurtir ekki þrifizt.
Kostirnir við eldgos yfirgnæfa því
í raun og veru tjónið af þeim, þeg-
ar á allt er litið. Hlíðar eldfjall-
anna draga menn að sér, vegna
þess gróðurmagns, sem þar er.
Hlíðar Vesuvius og Etnu eru fræg-
ar fyrir aldingarða sína. Og svo er
víðar, svo sem í Miðameríku, þar
sem kaffiuppskeran er mest. Og
sömu söguna er að segja frá Java,
Filipseyum og Japan. í hitabeltinu
er fjöldi eldbrunninna eya, sem nú
líkjast mest aldingarðinum Eden.
Þá eru Kanarieyar, Azoreyar, Vest-
indíur, allar annálaðar fyrir gróð-
ur. —
Notkun jarðhita
Um langt skeið stóðu menn ber-
skjaldaðir fyrir eldgosum og fundu
til vanmáttar síns í þeim ósköpum,
sem á gengu. Þó er nú alllangt síð-
an að fram kom sú hugmynd, að
unnt mundi að beizla þessa orku
í iðrum jarðar. En skammt er síðan
sú hugmynd komst í framkvæmd.
Og þar hafa hin merkilegu afrek
íslendinga og ítala vakið mesta
athygli.
ítalir byrjuðu að virkja jarðhit-
ann hjá Lararello í Tuscany. En nú
láta þeir sér ekki nægja að taka
yfirborðsvatnið, þeir bora um 700
metra niður og ná þar í gufu, sem
þeir leiða eftir pípum og reka með
henni 300.000 kw. rafmagnsstöð.
Auk þess vinna þeir ýmis efni úr
heita vatninu, svo sem burís, kol-
sýru, ammoniak og ýmislegt annað.
íslendingar hafa líka tekið í
notkun fjölda hvera, og nóg er af
þeim þar í landi. Síðan 1930 hafa
þeir notað heitt vatn til að hita
upp hús og sundlaugar og baðhús.
(Hér segir svo frá því að 3500
heimili í Reykjavík sé hituð upp
með hveravatni, en það er of lág
tala).
Víða hafa og verið gerðar til-
raunir á seinni árum að hagnýta
hitann í jörðunni sem aflgjafa.
Þessum rannsóknum er lengst á
veg komið í Kaliforníu, Hidalgoríki
í Mexiko, í E1 Salvador-lýðveldinu,
Wairakei á Nýa-Sjálandi, í Austur-
Afríku og Japan.
o----o-----o
Eldfjöll, heitar laugar, leirhverir
og goshverir draga mjög að sér
ferðamenn. Umhverfis gömul eld-
fjöll, sem nú eru máske rústir ein-
ar, er oft stórbrotið og fagurt
landslag. í Bandaríkjunum hafa nú
15 gömul eldfjallasvæði verið gerð
að þjóðgörðum vegna náttúrufeg-
urðar sinnar.
Það er mikilfengleg sjón, en get-
ur þó ekki kallast fögur, að sjá fjöll
gjósa. Og eldgosin valda oft land-
spjöllum og manntjóni. Á hinn
bóginn hafa eldsumbrot einnig
skapað tröllaukið landslag, en þó
svo fagurt og stórhreinlegt að það
á hvergi sinn líka.