Lesbók Morgunblaðsins - 07.02.1960, Blaðsíða 12

64
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
ELDFJÖLLIN
* ' . i . .
eru hamröm, en gera jbó mikib gagn
GREIN þessi er eftir franskan jarðfræðing, E. Aubert de la Riie,
sem er starfsmaður hjá Sameinuðu þjóðunum, og birtist greinin
í „The Unesco Courier". Hér er meðal annars minnzt á notkun
jarðhitans á íslandi.
MANNKYNINU hefir staðið hinn
mesti ótti af eldgosum framan úr
grárri forneskju, en þó eru það
ekki nema nokkur eldfjöll, sem
hafa verið mönnum haettuleg. En
vegna þeirra hefir það gleymzt, hve
mikið gagn mannkynið hefir haft
af eldgosum.
Á seinni öldum jarðsögunnar
hafa eldsumbrot skotið upp mörg-
um frjóvsömum eyum víðsvegar í
úthöfunum, og þannig aukið hið
fasta land, sem mannkynið lifir á.
Á meginlöndunum hafa eldsum-
dyr koma nema til þarfa sinna.
Ættingjar færðu henni mat. Allir
voru sorgarklæddir þar til búning-
urinn entist ekki iengur. Þá var
grasklæðunum fleygt. Ef nýa sorg
hefði borið að höndum áður, hefði
folkið aðeins farið í ný sorgarklæði
utan yfir þau gömlu.
Um Japoli er það að segja, að
hann vildi allt fyrir okkur gera.
Hann lék við hvern sinn fingur.
í fyrsta skifti á ævinni fann hann
til þess hve gott er að lifa. Hann
hafði aldrei hugsað um það áður.
En nú, er honum hafði verið kippt
af þröskuldi dauðans, sá hann hvers
virði lífið var. Hætt var við að
þetta færi af eftir nokkra daga, en
nú var hann svo yfirmáta glaður,
að ramur reykjarþefur af fjöðrun-
um, sem enn voru að sviðna, var
eins og sætasta reykelsi í vitum
hans.
brot myndað fjallgarða, en þeir
hafa aftur hjálpað til að auka úr-
komu í nærliggjandi héruðum, og
margar þjóðir í hitabeltinu eiga
það háum eldfjöllum að þakka, að
loftslag er þar gott En mesta
gagnið hafa eldfjöllin þó gert með
því að dreifa hraunum og ösku, og
eru sum af þeim svæðum nú ein-
hver frjóvsömustu héruð jarðar.
Fólkið gleymir líka furðu fljótt
ógnum eldgosanna. Það tekur sér
aftur byggð í hlíðum fjallanna. Svo
er um Etnu og Vesuvius, ýmis eld-
fjöll í Miðameríku, Indonesíu, Fil-
ipseyum og Japan. Að vísu er
hættan nú ekki jafnmikil og áður,
því að athuganastöðvar hafa verið
settar á hættulegustu eldfjöllin, og
þær gera mönnum aðvart áður en
gos hefst.
Talið er að eitthvað á milli 400
og 620 „lifandi" eldfjöll sé nú á
jörðinni. Hér er aðeins átt við þær
eldstöðvar, sem eru á landi, en ekki
hinar, sem eru á sjávarbotni. En
slíkar neðansjávar eldstöðvar eru
taldar um 80, og eru langflestar
þeirra í Kyrrahafi.
Lifandi eldfjöll eru talin öll þau,
er gosið hafa síðan sögur hófust,
og eins þau fjöll, sem rýkur upp
úr, enda þótt þau hafi ekki gosið.
Mörg stærstu eldgosin hafa kom-
ið úr fjöllum, sem menn heldu að
kulnuð væri fyrir löngu. Það verð-
ur því að fara varlega í að áætla
hvað fjöll sé lifandi eldfjöll.
En svo hafa einnig komið upp
ný eldfjöll, sem ekki voru til áður,
svo sem Jorullo, sem myndaðist
1759 og Paracutin, sem kom upp
í kornakri 1943. Bæði þessi eldfjöll
eru í Michoacan-ríki í Mexiko. Og
svo er eldgígurinn sem kom upp
hjá eynni Fayal í Azoreyum árið
1957.
Mismunandi gos
Eldgos eru mjög mismunandi og
fer það eftir gosefnunum og hit-
anum. En þó er aðallega um tvenns
konar eldgos að ræða.
Það eru 'þá fyrst hin hægfara
eldgos, þegar bráðin leðjan vellur
út af börmum gígsins. Þar til telj-
ast eldfjöllin Mauna Loa og Kil-
auea á Hawaieyum, og Etna á
Sikiley, ennfremur nokkur eld-
fjöll, sem gjósa basalti. Þótt eld-
leðjan renni stundum langt, er hún
svo hægfara, að menn geta venju-
lega forðað sér undan henni. Hrað-
inn er sjaldan meiri en 50—100
metrar á klukkustund, nema í hin-
um bröttu hlíðum á Hawai, þar
getur hraði hraunstraumsins orðið
allt að 18 metrar á sekúndu.
Á hinn bóginn eru eldfjöllin,
sem gjósa ofsalega með ógurlegum
gas- og gufusprengingum. Slík gos
verða oftast í þeim eldfjöllum er
lengi hafa verið óvirk, svo að gos-
tappi hefir myndazt í gígnum. Þeg-
ar langt líður milli gosa, safnast
gasefni fyrir undir gígnum, og þau
valda hinum ógurlegu sprenging-
um. Og þeim mun lengur sem líður
milli gosa, þeim mun ofsalegri
verða þau.
Ýmis eldfjöll eru nafnkunn fyrir
þetta og fyrir það manntjón er þau
hafa valdið. Er þá fyrst að nefna
f jallið Tambora á Sumbawaey. Það
gaus 1815 með þeim fádæmum, að
það þeytti 4000 feta háum kolli af
sér og varð 50.000 manns að bana.
Þá er og enn í minnum er Kraka-