Lesbók Morgunblaðsins - 07.02.1960, Blaðsíða 4

56
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
ingarsjóður standi á bak við það.
Þetta eru hinar frægu deilugreinar
þeirra Einars Kvarans og Sigurðar
Nordals. Reynist sagan sönn, þykist
ég byggja það á sæmilegum líkum
að bókinni verði vel tekið; svo eru
þeir margir sem í áratugi hafa haft
orð á því við mig að umræddar
greinar ætti að endurprenta.
Líklega er það of snemt að hefja
nú endurprentun allra skáldrita
Einars Kvarans. En ný útgáfa smá-
sagna hans ætla ég fyrir víst að
væri tímabær. Ekki er það mitt að
segja hvort þá ætti einnig að taka
þær sögurnar, allar eða einhverjar,
er höfundurinn taldi sjálfur ekki
verðar endurprentunar. Enginn
þarf að láta sér til hugar koma að
þær verði ekki endurprentaðar þeg
ar sá tími er hjá liðinn að lagastaf-
ur geti bannað. Sjálfur sagðist hann
telja að sinn rithöfundarferill hæf-
ist með „Vonum“ og ekki vilja við-
urkenna til geymslu það sem eldra
væri, en eigi að síður hefir „Sveinn
káti“ verið tekinn með í safnið. Þeg
ar ísafoldarprentsmiðja gerði hina
fögru útgáfu af „Ljóðum“ hans 1934
— þar sem útgerðin samsvarar efn-
inu og bókin er svo að unun er að
handleika hana — var það fyrir
mitt frumkvæði. Þá var Gunnar
Einarsson forstöðumaður prent-
smiðjunnar og tók strax vel tillögu
minni. Sjálfur hafði höfundurinn
ekki látið sér neitt slíkt til hugar
koma, en það hygg ég að honum
þætti vænt um tilboðið, enda þótt
hugur hans væri þá mjög snúinn
að öðrum hlutum en geymslu skáld
ritanna. Aldrei mintist hann einu
orði á höfundarlaun, en hins vil ég
ekki láta ógetið að Gunnar borgaði
honum svo að ég hygg að nálega
mætti höfðinglegt kallast, eftir því
sem þá gerðist um ritlaun. Eg vildi
þá helzt að tekin yrðu með æsku-
kvæði hans, þau er prentuð hafa
verið og sum eru dálítið gáskafull.
En við það mál var ekki komandi;
hann aftók það með öllu.
En fleira var nú gert til þess að
minnast Einars Kvarans á aldaraf-
mæli hans. Oft hefir svo virzt sem
Háskólinn væri miður vakandi en
skyldi, en í þetta skipti mókti hann
ekki. Það mun varla ofmælt að er-
indi það, er Steingrímur J. Þorst-
einsson prófessor flutti þar fyrir
þéttsetnum hátíðasalnum, væri
með afbrigðum gott. Skilning-
ur hans á Einari Kvaran var
merkilega alhliða og að sama
skapi glöggur, erindið einart og
svo skipulega saman sett sem
bezt mátti verða. Undarlegt
að það skuli ekki síðan hafa
verið endurtekið í útvarpi, svo að
alþjóð gæfist kostur á að hlýða á
það. Til allrar þjóðarinnar átti það
erindi. Annars leysti útvarpið sinn
þátt prýðilega af hendi. Sumir hafa
haft orð á því, að erindi Guð-
mundar Hagalíns hafi of mik-
ið snúist um hann sjálfan.
Þetta er alveg gagnstætt mín-
um skilningi; einmitt með því að
gera grein fyrir sínum eigin kynn-
um af manninum tókst honum að
gera mál sitt sérstaklega ljóst og
lifandi. Ég hygg að það sé mála
sannast að honum segðist prýði-
lega. En það sem líklega snart okk-
ur gamla vini Einars dýpra en nokk
uð annað þenna eftirminnilega dag,
var að fá ennþá einu sinni að hlýða
á rödd hans sjálfs, er flutt var af
talplötu hið átakanlega kvæði hans,
„Á jólunum 1915“. Líklega má telja
að Þjóðleikhúsinu tækist einna sízt
að halda merkinu á lofti, og er þó
miklu lofsorði lokið á örstutt er-
indi er Steingrímur J. Þorsteins-
son flutti þar. Upplestur Guðbjarg-
ar Þorbjarnardóttur er sagður hafa
verið alveg frábær. En ég fæ ekki
betur séð en að þeir hafi rétt fyrir
sér er segja að leikhúsið hefði við
þetta tækifæri átt að sýna „Hall-
stein og Dóru“, einkum þar sem
þetta er eitt hinna beztu íslenzkra
leikrita.
Ekki get ég að því gert að aldrei
finnst mér Einars Kvarans tilhlýði-
lega minnzt ef ekki er um leið getið
konu hans, frú Gíslínu. Hún var
honum svo mikil stoð að ég veit
ekki hvað hann hef ði orðið án henn
ar, og hann mat hana líka svo óum-
ræðilega mikils. Æviferill hans var
ekki nein rósabraut. Hann var alla
ævi lítt heilsuhraustur og eftir að
hann kom heim, hrakaði heilsunni,
enda varð hann þá um hríð að
vinna við óhentug skilyrði, í hita-
lausu herbergi mót norðri. En með
tilkomu hans varð Isafold annað
blað en hún hafði verið og Björn
kunni að meta Einar. Stofnaðist
með þeim sú vinátta er entist þeim
ævina út. Ekki mun Einar hafa haft
há laun, en þegar heilsa hans nú
bilaði, reyndist Björn honum sann-
ur drengur, eins og vænta mátti og
styrkti hann til að leita sér heilsu-
bótar erlendis. Skúli prófessor
Johnson hefir ritað erfiðleikasögu
hans árin sem hann var í Winnipeg,
og það er átakanleg saga. Að hugsa
sér þenna stórgáfaða og mjög svo
menntaða mann verða að heyja
slíka baráttu þar sem hann var að
reyna að lyfta löndum sínum á ofur
lítið hærra menningarstig. En vita-
skuld voru þeir þá enn flestir fá-
tækir og áttu hver um sig nóg með
að fullnægja brýnustu nauðsynjum
daglegs lífs. Fyrir stoltan mann
hlýtur þetta að hafa verið sönn eld-
raun. Og svo ofan á allt annað var
hitt, að Einar var að eðlisfari mað-
ur sem elskaði frið og hataði allan
ófrið, en varð þó að heyja þrotlausa
baráttu fyrir sannfæringu sinni og
áhugamálum. Af þeim stórmenn-
um andans, sem ég hefi haft það
lán að hafa náin kynni af, voru
þeir tveir sem ég vissi þurfa mest
á styrk sinna ágætu kvenna að