Lesbók Morgunblaðsins - 07.02.1960, Blaðsíða 3

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
99
ir umsjá Tómasar skálds Guð-
mundssonar, og framan við það er
einkar hugðnæm ritgerð eftir hann
um höfundinn. Engin áreitni er þar,
en það mun margur ekki lá Tómasi
að hann hefir ekki getað komist hjá
þeirri athugasemd, að kirkjan reis
gegn Einari þegar hann hóf að
skýra spíritismann einmitt fyrir að
flytja þá kenningu, sem hún hafði
sjálf barið bumbur sínar fyrir um
nítján alda skeið. Þetta munu nú
prestarnir fyrirgefa Tómasi, því vel
munu þeir kunna því, að sannleik-
urinn sé sagður, hver sem hann er.
Einn hinna meiri skörunga presta-
stéttarinnar, sem kvaðst hafa varað
sóknarbörn sín (vitanlega af stóln-
um) við spíritismanum þegar fyrst
bárust fregnir af „trúboði“ vinar
hans og skólabróður, varð síðar
einn hinn allra-ötulasti boðberi
hinnar nýju hreyfingar, og í hans
hlut féll það að hefja merkið þegar
dauðinn felldi hinn fyrsta merkis-
bera. Þeim fór nokkuð svipað sum
um öðrum, er í upphafi voru and-
stöðumenn hreyfingarinnar. Þor-
steinn Gíslason lýsti því síðar yfir
opinberlega að sín andstaða hefði
stafað af vanþekkingu. Slík yfir-
lýsing, gefin af eigin hvötum, var
drengileg og hún var Þorsteini hk.
Sannleikurinn er sá, að andstaðan
grundvallaðist öll á vanþekkingu;
mennirnir þekktu málið ekki af
eigin raun.
Ekki verður séð á því bindi sem
út er komið hjá Almenna bókafé-
laginu, hve mörg þau eiga að verða.
En eigi að gera blaðamennsku Ein-
ars Kvarans dálítið sæmileg skil,
er naumast unt að hugsa sér minna
en þrjú eða fjögur bindi til viðbót-
ar þessu. Að slíku safni yrði hinn
mesti fengur fyrir alla, en engum
mundi útgáfan meiri greiði en
blaðamönnum. Það yrði meira en
lítið sem þeir gætu af henni lært.
„Það er ekki verið að greiða úr
málunum11, sagði Einar eitt sinn
við mig í tilefni af ritstjórnargrein,
er birzt hafði í einu blaðanna þann
daginn- og hann var mjög hneyksl
aður á. Honum gazt yfir höfuð ekki
að okkar blaðamennsku eins og
hún var orðin síðustu áratugina
sem hann lifði. Það er líka mála
sannast að hún þyrfti að taka gagn
gerðri breytingu ef vel ætti að vera.
Sjálfur skrifaði hann gerólíkt því
sem nú tíðkast. Hans regla var að
ræða máhn með rökum — einmitt
að greiða úr þeim. Því væri það
svo einkar æskilegt að þjóðin fengi
á ný að kynnast blaðagreinum
hans, alveg eins fyrir það, að mörg
þau mál, er í hans tíð voru rædd
heyra nú aðeins sögunni til; en að
læra að þekkja sögu okkar eins og
hún gerðist, er þá út af fyrir sig
sannarlega ekki einskisvert.
Sem dæmi þess, er nú var sagt,
vildi ég nefna ritlinginn „Um hvað
er barist?“, sem hann skrifaði að
beiðni miðstjórnar Sjálfstæðis-
flokksins fyrir kosningarnar 1911,
og dreift var þá um landið. Ritið til
greinir hvergi höfund sinn, og nú
vita orðið fáir hver skrifaði. Ef til
vill var það aldrei á allra vitorði,
og svo mikið er víst að ekki hefir
Halldór Hermannsson vitað það er
hann samdi bókaskrá sína. En þeg-
ar endurprentaðar eru greinir
Einars um deilumál, verður í mörg
um tilfellum að segja nokkur skil
á rökum andstæðinganna, og svo
mundi hann hafa viljað að gert
yrði. Hann dró enga dul á það síðar
þegar rætt var um þau efni að það
hefði verið upp og ofan hverjir
höfðu rétt fyrir sér, hann eða þeir
sem hann átti í höggi við; þeir
vissu stundum það sem íann vissi
ekki fyr en síðari tími leiddi það
í ljós.
Þá eru það ritdómar hans, sem
ávalt voru merkilegir, og þarf endi
lega að taka með einhverja þeirra.
Um langt skeið voru þeir ýmsir, er
skrifuðu gagnmerka ritdóma, og
má nefna fyrstan og máske fremst-
an síra Friðrik J. Bergmann, en
annars t. a. m. Jón Ólafsson og
Valtý Guðmundsson, enda þótt við
bæri að hjá Jóni gætti nokkurrar
hlutdrægni, og ekki má láta þeirra
Björns Jónssonar og Þorsteins
Gíslasonar ógetið; minna má líka á
síra Jónas á Hrafnagih og Jón Stef-
ánsson. Hjá Einari ætla ég að
hvergi verði vart hlutdrægni, en
óljúft hlýtur honum stundum hafa
verið að þurfa að fella harðan dóm.
Rétt sem dæmi má nefna ,,Jón Ara-
son“ Matthíasar, sem hann skrifaði
um í ísafold. Hann setti Matthías
ofar öllum samtíðarskáldum sínum
og hafði þegar á unglingsárum
fengið sérstaklega hlýjan hug til
mannsins. Svo kynlegt sem það
kann að virðast, langaði Matthías
ávalt til að verða sjónleikaskáld,
enda þótt hans geysimikla gáfa
lægi á öðru sviði og væri með þeim
yfirburðum að hann þurfti sízt að
hlaða undir sig þar sem hann átti
ekki heima. Einar gat ekki annað
en dæmt þessa tilraun hins mikla
skálds nokkuð hart, og Matthías
sem annars þoldi svo merkilega vel
aðfinslur á því sviði sem var hans
konungdæmi, veitt honum að léni
af sjálfum skaparanum, reyndist
nú hvumpinn í veikleika sínum og
andmælti dómi Einars, sem þá
bara kom með ný rök fyrir sínu
máli. Nú mun enginn deila um það,
hvort þessara tveggja skálda hafði
þarna traustari málstað.
Útgefendur beggja þeirra rit-
safna, er nú hafa verið nefnd, til-
greina samvizkusamlega við hverja
ritgerð hvar hún var áður prentuð.
Vitanlega er þetta svo sjálfsagður
hlutur að ekki hefði komið til mála
að nefna ef ekki hefðu þekkst hér
þau háðulegu vinnubrögð að van-
rækja með öilu þessa frumstæðu
skyldu.
Heyrst hefir því fleygt að þriðja
safnið væri á leiðinni og að Menn-