Lesbók Morgunblaðsins - 18.03.1951, Blaðsíða 4

160
U5SBÓK MORGUNBLAÐSINS
ingu sína, að með göldrum og
gjörningum hafi hún drepið mann
sinn og seitt son hans á sitt vald.
Þetta leikrit samdi Hans Wiers-
Jenssen 1908, og var það þá sýnt
í Þjóðleikhúsinu í Osló, þar sem
mesta leikkona Norðurlanda, Jó-
hanna Dybwad, ljek aðalhlutverk-
ið. Var meðferð hennar á því jafn-
an síðan talin einn af mestu leik-
sigrum hennar. í Kaupmannahöfn
var svo leikurinn sýndur (í Folke-
teatret) þegar í ársbyrjun 1909,
þar sem frú Dybwad ljek einnig
hlutverk Önnu. Þótti þetta með.
mest háttar sýningum þess leik-
árs. Ekki er að efa, að Jóhann Sig-
urjónsson, sem hafði þá dvalist í
Kaupmannahöfn nærfelt áratug
og gefið út 2 fyrstu leikrit sín (Dr.
Rung 1905 og Bóndann á Hrauni
1908), hefur sjeð þessa sýningu og
notið hennar af alhug. Um þessar
mundir eða skömmu síðar hefur
hann tekið að fást við Fjalla-
Eyvind, sem prentaður var fyrst á
dönsku 1911 og sýndur sama ár af
Leikfjelagi Reykjavíkur — og afl-
aði Jóhanni Evrópufrægðar í
skjótri svipan, eftir að hann var
sýndur i Dagmarleikhúsinu í
Kaupmannahöfn vorið 1912, þar
sem Jóhanna Dybwad Ijek einmitt
hlutverk Höllu. Nú stóð Jóhann á
hátindi frægðar sinnar, og mikils
var af honum vænst.
Næsta leikrit hans var Galdra-
Loftur, er sýndur var fyrst af Leik-
fjelagi Reykjavíkur 1914, en
prentaður árið eftir, bæði á ís-
lensku og dönsku (0nsket). Hjer
hafði Jóhann aftur leitað til þjóð-
söguefnis eins og í Fjalla-Eyvindi.
Alkunna er, að efnið í þennan
átakamikla leik er að nokkru sótt
í þjóðsöguna af skólapiltinum á
Hólum, Galdra-Lofti, sem sjera
Skúli Gíslason hafði skrásett af
fráhærri íist og prentuð er fyrst í
Þjóðsögum Jóns Ámasonar. En í
leikritinu kemur ekki eins glögg-
lega fram og hjá sjera Skúla, til
hvers Loftur ætlaði að nota þann
mátt sinn yfir myrkravöldunum,
sem hann sóttist eftir. Jóhann
sneiðir að mestu hjá aðalhugmynd
þjóðsögunnar: að Loftur vildi ná
hinu illa svo gjörsamlega á sitt
vald: að hann gæti beitt, því til
góðs (sbr. formála Sigurðar Nor-
dals fyrir Sagnakveri Skúla Gísla-
sonar). En aðaluppistaða leiksins
verður ástasaga Lofts og Steinunn-
ar, sem á sjer aðeins örlítil drög
í þjóðsögunni: Vinnukona á Hól-
um hafði orðið barnshafandi af
völdum Lofts, en hann drap hana
með gjörningum, Ijet opnast göng
fyrir henni í miðjum vegg, svo að
hún gekk inn í þau, en síðan lukt-
ist veggurinn aftur.
Þessi stutta ástaharmsaga verð-
ur Jóhanni miklu hugleikhari en
hin ramma galdramannssaga. 1
leikritinu er einnig vinnukona á
staðnum, Steinunn, en er þar unn-
usta Lofts, sem hann verður afhuga
og vill losna váð vegna nýkvikn-
aðrar ástar sinnar til Dísu biskups-
dóttur. Og hjer beitir Loftur alt
öðrum brögðum en í þjóðsögunni
til að farga barnsmóður sinni:
Hann óskar henni dauðans með
særingarbæn, er hann þóttist hafa
heyrt Gottskálk biskup grimma
fara með nótt eina, er hann lá á
leiði hans. í það mund, er Loftur
fór með særinguna einn síns liðs,
drekti Steinunn sjer.
Erfitt er að verjast þeirri hugs-
un, að hjer sje um að ræða áhrif
frá Önnu Pjetursdóttur,. sem sje
annar aðalaflvaki leiksins, ásamt
þjóðsögunni. Það er og næsta eðli-
legt, að endurminningin um norska
galdratrúarleikinn leitaði á Jó-
hann, þegar hann tók að semja hið
mikla galdramannsleikrit sitt. Lík-
ingaatriðin eru ótvíræð:
Úrslitum beggja leikritanna ræð-
ur ímynduð trú á mátt galdra-
kynjaðrar óskar, og danska heitið
á leikriti Jóhanns er einmitt
Önsket. í báðum leikritunum óskar
aðalpersónan (Anna, Loftur) öðr-
um (eiginmanninum, unnustunni)
dauðans í því skyni að fá notið
ásta nýselskhuga (Marteins, Dísu),
og i sömu andrá og farið er með
helbænina andast sá, sem beðið
var banans (Absalon, Steinunn).
í báðum leikritunum gerist þetta í
lok næstsíðasta þáttar. Báðir skýra
höfundarnir þessi mannslát á raun-
sæjan hátt, með skiljanlegum or
sakatengslum (þótt hins vegar tak-
ist Jóhanni varla til fulls sá
skýringarháttur á dauða Lofts).
Skyndileg vitneskja Absalons um,
að kona hans sje frilla sonar hans,
vekur þá æsingu og örvæntingu,
er ríður veikluðu gamalmenninu
að fullu. Að dauða Steinunnar
liggja miklu dýpri sálrænar orsak-
ir: Hún fremur sjálfsmorð til að
forða barninu sínu óborna frá að
lifa við smán — og þó einkum í því
skyni að uppræta hatrið úr huga
mannsins, sem hún elskar, og fá
hann til að hugsa beiskjulaust til
sín. — En sá, er dauðaóskina flyt-
ur, trúir því að hafa orðið manns-
bani með fjölkyngi sinni, en reyn-
ir þvert um hug sjer að telja elsk-
huga sínum trú um sakleysi sitt
(í upphafi síðasta þáttar). Sann-
færingin um sekt sína yfirbugar
þó banabeiðandann að lokum,
hann geggjast og gerir játningu.
Anna segir yfir líki Absalons:
,,Jeg har myrdet dig ved trold-
dom — og ved trolddom — lokkede
jeg din spn i min magt. Nu ved du
det — nu ved du det.“ Og Loftur
segir: „Þú heldur, að Steinunn
hafi ráðið sjer sjálf bana? Nei, það
var jeg, sem drap hana! Mín ósk
var í storminum. Mín ósk var í
iljunum á henni, þegar hún hljóp
og þegar henni varð fótaskortur á
árbakkanum. Mín ósk var í
straumnum, sem tók hana. Jeg
hef selt sál mína.“ —Játningarnar