Morgunblaðið - 24.12.2000, Blaðsíða 33

MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 24. DESEMBER 2000 33
--------------------------*
REYKJAVÍKURBRÉF
Laugardagur 23. desember
Morgunblaðið/RAX
Við Gullfoss.
tryggja þeim þau lágmarksréttindi, sem í fram-
angreindu stjómarskrárákvæði felast, á þann
hátt að þeir fái notið þeirra mannréttinda, sem
65. gr. stjórnarskrárinnar mælir þeim, svo sem
það ákvæði verður skilið að íslenzkum rétti, sbr.
26. gr. alþjóðasamnings um borgaraleg og stjórn-
málaleg réttindi..."
Af þessu er ljóst, að það er 65. gr. stjórnar-
skrárinnar og alþjóðasamningar sem ráða þeirri
skoðun meirihluta Hæstaréttar, að óheimilt sé að
skerða tekjutryggingu öryrkja, hveijar svo sem
tekjur maka hans eru.
Og þá er væntanlega stutt í þá skoðun hjá
Hæstarétti, að tekjutenging yfirleitt sé óheimil.
Að vísu er Hæstiréttur ekki á einu máli um
þetta atriði. I sératkvæði tveggja dómara, þeirra
Garðars Gíslasonar og Péturs Kr. Hafstein, segir
m.a.:
„Kröfugerð þessa máls lýtur að aðstæðum ör-
yrkja í hjúskap, þegar makinn aílar tekna og er
ekki jafnframt örorkulífeyrisþegi. Það verður að
telja málefnalegt löggjafarviðhorf að taka nokk-
urt mið af því við lagasetningu um aðstoð við ör-
yrkja, hvers stuðnings öryrki megi vænta af
maka sínum. Slík sjónarmið um gagnkvæma
framfærsluskyldu hjóna hafa lengi verið lögð til
grundvallar í löggjöf hér á landi og eru þau reist á
pólitískri afstöðu til framkvæmdar almanna-
trygginga. Engin ákvæði í alþjóðlegum skuld-
bindingum Islands mæla því í gegn að greiðslur
til öryrkja séu í einhveijum mæli látnar ráðast af
tekjum maka og þar með heimilisins en þær
árétta einungis þá skyldu löggjafans samkvæmt
76. gr. stjórnarskrárinnar að tryggja þeim rétt til
samhjálpar, sem höllum fæti standa.
Túlkun laga nr. 59/1992 um málefni fatlaðra
getur heldur ekki leitt til annarrar niðurstöðu.
Markmið þeirra er að tryggja fötluðum jafnrétti
og sambærileg lífskjör við aðra þjóðfélagsþegna
og skapa þeim skilyrði til þess að lifa eðlilegu lífi.
Því markmiði er ekki varpað fyrir róða við það
eitt, að löggjafinn meti stöðu öryrkja með hlið-
sjón af félagslegum aðstæðum þeirra, þar á með-
al hjúskaparstöðu.
Af öllu þessu verður örugglega ráðið að lög-
gjafinn sé bær til að meta hvemig tekjur maka
örorkulífeyrisþega komi til skoðunar, þegar
þeirri skyldu stjórnarskrárinnar er fullnægt að
tryggja þeim öi-yrkjum lögbundinn rétt til að-
stoðar, sem ekki geta nægilega séð fyrir sér sjálf-
ir. Ekki er efni til að dómstólar haggi því mati
enda hefur ekki verið sýnt fram á með haldbær-
um rökum að staða öryrkja í hjúskap geti vegna
tekna maka orðið á þann veg, að stjórnarskárvar-
inn réttur þeirra til samhjálpar sé fýrir borð bor-
inn.“
Það er að sjálfsögðu
Jöfn staða hæ^ að líta svo á- að
ef einstaklingur er ör-
yrki og háður maka sínum um framfærslu sé
komið upp það ástand, að sá makinn, sem býr við
örorku, njóti ekki jafnstöðu á við maka sinn. Þó er
þetta allt mjög teygjanlegt. Sá makinn, sem býr
við örorku, getur engu að síður haldið uppi heim-
ilishaldi með myndarbrag. Þótt það skili ekki
beinum peningalegum tekjum skilai- það framlag
öðram verðmætum sem ekki eru síður mikilvæg.
A hinn bóginn má einnig hta svo á, að sé öryrki
peningalega háður maka sínum raski það bæði
raunverulegri og sálrænni jafnstöðu á milli hjóna,
sem geti valdið margvíslegum vandkvæðum. Það
má því færa ákveðin rök fyrir afstöðu meirihluta
Hæstaréttar.
Hér vegast augljóslega á tvö sjónarmið. Annað
er það gamla viðhorf, sem bersýnilega hefrn-
komið til sögunnar við upphaf alþýðutrygginga á
Islandi, að óeðlilegt sé að þeir fái greiðslur úr al-
mannasjóðum sem ekki þurfi á því að halda til al-
mennrar framfærslu sinnar.
Hins vegar það nýja viðhorf sem byggist á
jafnréttissjónarmiðum samtímans og endur-
speglast nú í þeirri afstöðu Hæstaréttar að með
almannatryggingakerfinu eigi ekki einungis að
tryggja að þeir sem þurfa á því að halda hafi í sig
og á, heldur líka ákveðna jafnstöðu inni á heim-
ilum.
Bæði sjónarmiðin eru gild en niðurstaðan er
sú, að með dómi Hæstaréttar muni nokkur hópur
fólks fá greiðslur úr opinberum sjóðum sem ekki
þarf á því að halda til framfærslu sinnar og
spurning er hvort hinn almenni borgari telji að í
því felist ákjósanlegt réttlæti.
Segja má, að með framkvæmd tekjutengingar
snemma á áratugnum og dómi Hæstaréttar nú sé
búið að veita þeirri hugsun, sem býr að baki
tekjutengingu, ákveðið rothögg.
Þótt það sé hinn pólitíski veruleiki sem við
blasir er ekki þar með sagt að við sé komin í far-
sælan farveg með þessi mál. Það er skiljanlegt að
Öryrkjabandalagið líti svo á, að það hafi unnið
mikinn sigur með dómi Hæstaréttar. í kjölfar
dómsins má hins vegar búast við að margir sem
með réttu geta gert tilkall til örorkubóta og nú
tekjutryggingar, en hafa ekki gert það vegna
tekna maka sinna eða af öðrum ástæðum, geri
það nú.
Það er aldrei hægt að tryggja fullkomið rétt-
læti og vel má vera, að með dómi Hæstaréttar
verði meira réttlæti tryggt en áður þótt ýmsir,
sem ekki þurfa á því að halda, fái að fljóta með.
Kannski má segja, að með þessum dómi séum
við komin í heilan hring. Hin upphaflegu sjón-
armið, sem lágu að baki almannatryggingum um
að allir ættu að eiga jafnan rétt á bótum með
mjög takmörkuðum undantekningum, hafi verið
hafin til vegs. En það mun kosta.
„Það er sjaldgæft,
að stefna sera
augljóslegabygg-
ist á réttlátri og
sanngjarari hugs-
un fái slflka útreið
í almennings-
álitinu sem tekju-
tenging hefur
fengið en sú út-
reið er staðreynd,
sem horfast verð-
ur í augu við.“