Morgunblaðið - 24.12.2000, Blaðsíða 16

16 SUNNUDAGUR 24. DESEMBER 2000
LISTIR
MORGUNBLAÐIÐ
„Maðurinn
sjálfur und-
ur stærst“
Jólaleikrit Þjóðleikhússins er gríski harm-
leikurinn Antigóna eftir Sófókles í leikgerð
Kjartans Ragnarssonar og Grétars Reyn-
issonar. Frumsýning er að kvöldi annars
jóladags. Eins og svo oft áður leikstýrir
Kjartan sjálfur leikgerð sinni og Hávar Sig-
urjdnsson ræddi við hann um verkið og er-
indi þess við nútímann.
GOÐSÖGNIN um Antigónu sem
fómar lífi sínu til að mega greftra
bróður sinn hefur orðið lífseig í leik-
riti Sófóklesar. Líklega er Antigóna
eitt þekktasta leikrit heimsbók-
menntanna, hreinn og tær harmleik-
ur, þar sem tekist er á um ást, heið-
ur og sæmd. Kreon, konungur Þebu,
hefur sigrað í borgararstríði þar
sem bræður Antigónu voru í and-
stæðum fylkingum en féllu báðir.
Kreon úrskurðar að Eteókles, sem
barðist með honum, skuli greftraður
með sæmd og viðhöfn en líki Pól-
íneikesar skuli fleygt út fyrir borg-
armúranna og leggur Kreon dauða-
refsingu við að honum sé sýndur
nokkur greftrunarsómi eða viðhöfn.
Antigóna og ísmena systir hennar
voru dætur Jóköstu og sonar hennar
Ödipúsar en Eteókles og Pólíneikes
voru synir Jóköstu, hálfbræður
þeirra systra. Jókasta var systir
Kreons. Sonur Kreons, Hemon, er
heitbundinn Antigónu og gifting
þeirra stendur fyrir dyrum. Þannig
eru þau tengd sterkum og flóknum
fjölskylduböndum og saga þeirra er
blóði drifin nokkrar kynslóðir aftur.
Antigóna er staðráðin í að hafa bann
Kreons að engu og veita bróður sín-
um hið rétta veganesti inn í eilífðina
og gerir sér ekki far um að leyna
gjörðum sínum. Kreon dæmir hana
til dauða og hefur að engu þrábeiðni
Hemons um að þyrma lífi hennar.
Allt snýst þetta í höndum hans og
þegar yfir lýkur situr Kreon einn
eftir rúinn tengdadóttur, syni og
eiginkonu.
Harmur í húsi Þebu
- Þrátt fyrir að leikritið beri nafn
Antigónu er hún ekki eina harm-
ræna persóna verksins. Kreon á
ekki síður samúð skilda í lokin.
„Já, þau eru bæði harmrænar
persónur en Kreon gengur í gegnum
hvörf sem leikpersóna. Hann stend-
ur hátt í upphafi og fall hans er mik-
ið. Örlög Antigónu eru hinsvegar
ráðin strax í upphafi, hún hefur valið
sér braut og víkur ekki frá henni.“
- Það er freistandi að bera saman
uppsetningu þína á Antigónu og
uppsetningu Guðjóns Pedersen á Lé
konungi í Borgarleikhúsinu fyrr í
haust. í báðum uppfærslum er
áherslan lögð á vald og fjölskyldu-
bönd, umgjörð beggja verkanna er
færð í nútímalegt horf, í búningum
og sjónrænum tilvísunum. Þar ræð-
ur eflaust miklu að Grétar Reyn-
isson er höfundur útlits beggja sýn-
inganna. Einhvem veginn fannst
mér Antigóna falla betur að slíkri
túlkun en Lér þrátt fyrir að á verk-
unum sé 2000 ára aldursmunur.
„Antigóna er einfaldara verk.
Miklu einfaldara. Lér konungur er
flóknara leikrit og á vissan hátt
heimspekilegra. Við lestur Antigónu
finnst mér nánast eins og það hafi
verið pantað af Amnesty Internatio-
nal. Það hefur svo mikla vísun í alla
umræðu um samviskufanga, hvað
valdsmönnum leyfist og hvað þeir
geta farið fram úr sinni eigin
mennsku. Svo er alveg ljóst í mínum
Morgunblaðið/ Sverrir
Halldóra Bjömsdóttir
leikur Antigónu.
Leikarar og
listrænir
sljórnendur
Antígóna: eftirv Sófókles í ís-
lenskri þýðingu Helga Hálf-
danarsonar
Leikgerð: Kjartan Ragnarsson
og Gretar Reynisson
Leikendur: Halldóra Björns-
dóttir, Arnar Jónsson, Edda
Amljótsdóttir, Rúnar Freyr
Gíslason, Erlingur Gíslason,
Hjalti Rögnvaldsson, Sigmund-
ur Öm Amgrímsson, Stefán
Jónsson, Valdimar Öm Flyg-
enring, Anna Kristín Arn-
grímsdóttir, Kristbjörg Kjeld,
Lilja Guðrún Þorvaldsdóttir,
Ragnheiður Steindórsdóttir og
Margrét Guðmundsdóttir
Tónlist: Tryggvi Baldvinsson
Leikmynd: Gretar Reynisson
Búningar: Þómnn Elísabet
Sveinsdóttir
Lýsing: Páll Ragnarsson
Leikstjóri: Kjartan Ragnars-
son Fmmsýning á Stóra sviði 2.
jóladag kl. 20.
huga að leikritið um Lé konung er
innblásið af Antigónu Sófóklesar.
Shakespeare hefur ömgglega lesið
það. Granntemað um hinn blinda
sem sjáanda, og hinn sjáandi sem
blindan. Það er höfuðtema í Lé.“
- Fjölskyldutengsl og blóðbönd
em sterkt þema í báðum verkunum.
„Já, Antigóna er systurdóttir
Kreons og væntanleg tengdadóttir
hans. Hún hefur verið fósturdóttir
hans á köflum."
Tengsl við nútímann
- Tilvísanir í nútímann em aug-
Ijósar og þið Grétar vísið beint í
Morgunblaðið/ Sverrir
Systumar fsmena og Antígóna. Edda Arnljótsdóttir
og Halldóra Björnsdóttir.
Morgunblaðið/ Svgrrir
Amar Jónsson í hiutverki Kreons konungs í Þebu. Valdimar Orn
Flygenring og Randver Þorláksson í hlutverkum fylgispakra
konungssinna.
átökin á Balkanskaganum með útliti
sýningarinnar.
- Hvemig sérðu það?
„Búningar kvennanna, skýluklút-
ar og þykk hálfsíð pils, jakkaföt og
leðurvesti karlanna. Það fer ekki á
milli mála.
„Það er gott. Skynjun okkar á
stríði hefur alltaf verið tengd við
fjarlæga heimshluta. Víetnam, Kór-
ea, Afríka. En með Balkanskaga-
stríðinu varð stríð allt í einu svo ná-
lægt okkur. Hluti af okkar
veraleika. Maður var alinn upp í
þeirri blindu að öll stríð í Evrópu
hefðu verið afgreidd með seinni
heimsstyrjöldinni. Forvinna okkar
var mjög tengd átökunum á Balk-
anskaga. Auðvitað er alltaf hætta á
að tilvísunin verði of bein og þrengi
með því efni verksins. Við drógum
nokkuð úr áherslunum á æfingatím-
anum og reyndum að halda einungis
í aðalatriðin. En þetta er svo aug-
ljóst. Mér datt t.d. í hug að vera með
hugleiðingu í leikskrá um borgara-
stríð í Evrópu þar sem bræður berj-
ast allar götur frá Trójustríðinu til
Kosovo. A milli Kosovo og Þebu,
sögusviðs Antigónu, em einungis
500 kílómetrar."
- Er þetta sama fólkið þá og nú?
„Blóðbönd, hefndarskylda og
heiður em gríðarlega sterkir þættir
í menningu landanna á Balkanskaga
og við Miðjarðarhafið. Skortur á
vilja til málamiðlunar er einkenni á
samskiptum þessa fólks.“
- Sófóklesi gekk annað til með
Antigónu en að hvetja menn til að
setjast að samningaborði. Hann var
að prédika yfir áhorfendum sínum.
Sýna þeim að með breytni sinni kall-
aði Kreon yfir sig hefnd guðanna.
Oflæti hans verður til þess að hann
tekur sér vald sem hann hefur ekki.
Hann fer yfir á yfirráðasvæði guð-
anna. Maðurinn verður að þekkja
sín takmörk og haga sér samkvæmt
því.
„Já, en á þeim tíma sem Sófókles
skrifar Antigónu eiga spennandi
breytingar sér stað í Aþenu. Mað-
urinn er settur í öndvegi og mann-
hyggjan nær sér á.strik gagnvart
guðahyggju. Þetta undirstrikar Só-
fókles einmitt í Antigónu, í einum
frægasta kór forngrískra bók-
mennta, þar sem segir:
Margt er undrið, ogmun þó víst
maðurinn sjálfur undur stærst.
Þetta er tema sem gengur í gegn-
um Shakespeare sem var uppi tím-
um endurreisnarinnar, endurreisnar
grískrar menningar. Sófókles efast
samt um mannhyggjuna og hafði
sjálfur verið prestur. Þetta tvennt
togast á í verkinu. Kreon er fulltrúi
mannhyggjunnar og Antigóna guð-
hyggjunnar. Átökin í verkinu snúast
um þetta. En það sem gerir verkið
síungt í huga mínum er að lög guð-
anna era einfaldlega samviska
mannsins."
- Antigóna er rödd samviskunnar
í verkinu - hún breytir rétt - um það
efast enginn, en hún er nánast
ómanneskjuleg í staðfestu sinni.
Hún ætlar sér að týna lífi og verða
píslarvottur.
„Já, og einmitt þess vegna langaði
okkur Halldóm að fara aðra leið að
henni. Draga fram skýringar á
hegðun hennar. Antigóna er ofstæk-
ismanneskja. Hún er eins konar
borgarskæmliði. Hún fómar sér
fyrir málstaðinn. Hættan er sú að
Antigóna verði nánast að engli.
Ómanneskjuleg.“
- Já, þessi Antigóna er þannig að
líklega gæti hún alveg myrt fyrir
málstaðinn.
„Það er viðleitni okkar að gera
þetta ofstæki ekki bara skiljanlegt
heldur líka hættulegt. Svona vilji er
lífshættulegur. Þetta er sams konar
vilji og rekur múslima til að heyja
„ihad“, heilagt stríð. Fara sjálfvilj-
ugir í sjálfsmorðsárásir.“
- En Antígóna ykkar Halldóm og
Grétars minnir einnig á Kríst,
krossfestinguna og upprisuna. Þið
vísið óhikað til þessara frásagna
Nýja testamentisins.
„Það er auðvitað mjög freistandi
að nota svoleiðis myndræn tákn í
þessu samhengi. Að okkar áhorfend-
ur skynji þetta sem heilaga fórn. En
hugmyndin er líka að tengja þetta
saman sögulega. Boðskapur Jesú
Krists er byggður á kenningum Só-
kratesar og helgisagnir Nýja testa-
mentisins em til í eldri trúarritum.
Kristindómur er sambland grískrar
heimspeki og gyðingdóms."
- Antígóna ykkar vill hætta við á
síðustu stundu. Hún reynir að
sleppa.
„Já, við spurðum okkur hvemig
ætti að túlka það þegar manneskja
gengur í dauðann. Okkur fannst það
næstum ómanneskjulegt ef hún yrði
ekki hrædd. Mér þykir alltaf svo fal-
leg prentvillan sem varð í einni út-
gáfu Golgatasálms Davíðs Stefáns-
sonar þar sem segir: Ég sé þig
hæddan hanga á Hausaskeljastað.
En í einni sálmabókinni stóð: Ég sé
þig hræddan hanga á Hausa-
skeljastað. Ég held að það eigi við
um allar hetjudáðir, eða fómar-
dauða öllu heldur, að óttinn hlýtur
að grípa menn á síðustu stundu. Við
höfum velt þessu mikið fyrir okkur
til að gera gjörðir Antigónu skilj-
anlegar og mannlegar, þannig að
hún sé ekki bara hálfguð sem enginn
skilur. Við vitum að fólk gerir þetta
enn þann dag í dag. í Palestínu er
fólk að ganga í opinn dauðann á
hverjum degi.“
Skrifað fyrir annað hljóðfæri
- Þetta er í fyrsta sinn sem þú
vinnur með forngrískan harmleik.
Er þetta ólíkt því sem þú hefur
fengist við áður?
„Já, fyrst og fremst vegna þess
hversu kyrrstætt þetta verk er. I
verkum Shakespeares er hreyfiaflið
fyrir hendi. Hér gerast atburðir ut-
ansviðs og sagt er frá þeim innan-
sviðs.“
- Þessu hafið þið breytt. Þið hafið
fært atburðarásina inn á sviðið, sýn-
ið það sem gerist í stað þess að segja
eingöngu frá því.
„Við sýnum verkinu allan trúnað
varðandi texta og innihald en aðlög-
um það því leikhúsi sem við erum
handgengin."
- í hverju er leikgerðin fólgin?
„Veigaminni breytingar era fólgn-
ar í því að færa texta til á milli kórs
og persóna og brjóta upp ræður og
gera úr þeim samtöl án þess þó að
breyta textanum nokkurs staðar.
Við fylgjum þýðingu Helga Hálfdan-
arsonar að öllu leyti. Veigamesta
breytingin er fólgin í að sviðsetja at-
burði sem eingöngu er lýst í texta.
Allt sem gerist hjá gröfinni er t.d.
fólgið í einni langri ræðu sendiboða í
uppranalega verkinu en við höfum
sviðsett þetta og búið til samtöl úr
ræðu sendiboðans. Þá er hlutur
Hemons, Teiresíasar og Evrídíku
drottningar gerður mun stærri og
sýnilegri en þau birtast bara einu
sinni hvert í upprunalega verkinu.
Hemon hittir Antigónu aldrei í leik-
ritinu eins og það er skrifað."
- En breytirðu merkingu textans
með nýjum áherslum?
„Ekki kannast ég við það. En
skilningur okkar er sá að Sófókles
skrifaði Antigónu fyrir annað hljóð-
færi, öðmvísi leikhús, en við eigum
að venjast. Þess vegna er leikgerð
nauðsynleg að mínu mati.“