Morgunblaðið - 24.12.2000, Blaðsíða 6

6 SUNNUDAGUR 24. DESEMBER 2000
MORGUNBLAÐIÐ
ERLENT
Vaxtar-
broddar
endur-
nýjunar
Reuters
Horft yfir miðborg Prag en í forgrunni er gamla borgartorgið fyrir
framan Tyn-kirlguna.
Eftir Vaclav Havel
©The Project Syndicate.
Prag. Gotneski tuminn á dóm-
kirkju heilags Vítíusar, heilags
Wenceslas og heilags Aðalberts er
áberandi í borgarmynd Prag. Hann
er nú hulinn vinnupöllum vegna
þess að hann er í fyrsta sinn og á
elleftu stundu í viðgerð. Vinnupall-
amir hyija fegurð tumsins um
stundarsakir en það er gert til að
varðveita hana að eilífu.
Ef til vill em vinnupallamir hlið-
stæða allra fyrrverandi kommún-
istaríkja. Ef sumt það besta sem
við höfum upp á að bjóða er ekki
sýnilegt sem stendur, er það vegna
þess að þjóðfélög okkar era hulin
vinnupöllum á meðan þau era
byggð upp að nýju, og við kepp-
umst við - að þessu sinni algerlega
frjáls - við að endurappgötva og
endurbyggja sjálfsmynd okkar.
Ef til vill ætti einnig að nota
þessa hliðstæðu á enn almennari
hátt í von um að á bak við sumar
óásjálegri hliðar nútímans sé hægt
að finna merki um viðleitni til að
bjarga, varðveita og þróa á skap-
andi hátt þau verðmæti sem saga
náttúrunnar og mannkynsins bjóða
okkur.
Aldrei fyrr hefur alheimsmenn-
ing verið að granni til trúlaus þrátt
fyrir þá milljarða manna sem era
trúaðir á virkan eða óvirkan hátt.
Þau gildi sem liggja að baki al-
heimsmenningunni era sjaldan, ef
nokkra sinni, tengd eilífðinni, hinu
óendanlega eða algera. Hvarvetna
hefur dregið úr áhyggjum manna
af því sem tekur við að okkur látn-
um og hinum sameiginlegu hags-
munum.
Mannkynið gengur á hinar óend-
umýjanlegu náttúralegu auðlindir
og hefur áhrif á Ioftslag jarðar.
Mannkynið missir tengslin við
sjálft sig með því að eyðileggja
smátt og smátt umtalsverð mann-
leg samfélög og mannleg hlutföll.
Mannkynið umber dýrkun efnis-
legs ávinnings sem æðsta gildis er
allir verði að lúta og jafnvel hinn
lýðræðislegi vilji verður að falla á
hné fyrir. Að skapa auð tengist ekki
lengur þvi að skapa raunveraleg og
mikilvæg gildi.
Þessi mengun andans þýðir að
menning okkar er afmynduð af
mótsögnum. Hún hefur verið opn-
uð fyrir möguleikum sem þar til ný-
lega vora aðeins ævintýri. Á hinn
bóginn býr hún aðeins yfir tak-
mörkuðum möguleikum á að víkja
frá þróun sem gerir þessa mögu-
leika hættulega eða leiðir til
hreinnar misnotkunar. Menning
okkar er til dæmis undir þrýstingi
um að allir séu eins en sú staðreynd
að við færamst nær hvert öðra ýtir
undir hvötina til að leggja áherslu á
það sem er ólíkt með okkur, sem
getur svo orðið að harðgeram þjóð-
emis- eða trúaröfgum.
Nýjar þróaðar gerðir glæpa-
starfsemi, skipulagðir glæpir og
hryðjuverk, eru að koma fram.
Spilling blómstrar. Bilið á milli
ríkra og fátækra breikkar og á
sama tíma og fólk deyr úr hungri í
sumum heimshlutum, er sóun
félagsleg skylda. Ýmis opinber og
óopinber samtök reyna að sjálf-
sögðu að leysa þessu vandamál.
Þrátt fyrir það er ég hræddur um
að aðgerðimar sem gripið hefur
verið til muni ekki leiða til neinna
breytinga nema eitthvað breytist í
grandvallarhugsuninni sem liggur
að baki nútíma mannlegri hegðun.
Til dæmis heyram við gjaman
um nauðsyn þess að endurbyggja
Hver sem sannfæring
okkar er stendur okk-
ur öllum ógn af
skammsýni okkar.
Ekkert okkar getur
flúið sameiginleg
örlög okkar.
efnahag fátækra landa og að ríkari
þjóðum beri skylda til að aðstoða
við það. Mikilvægara er þó að við
föram að hugsa um annars konar
endurbyggingu, endurbyggingu
þeirra gilda sem mynda grunn nú-
tíma menningar. Þetta er for-
gangsverkefni þeirra sem standa
betur efnahagslega.
Efnuðustu og þróuðustu þjóð-
imar hafa markað stefnu alheims-
menningar nútímans. Vegna þess
er ekki hægt að losa þær undan
þeirri nauðsyn að taka þátt í gagn-
rýnum vangaveltum.
Við vitum að það er mögulegt að
finna upp heiðarlegar reglugerðir
til að vemda loftslag jarðar, óend-
umýjanlegar auðlindir og líffræði-
legan margbreytileika; að finna
leiðir til að tryggja að auðlindir
séu notaðar á ábyrgan hátt þar
sem þær fyrirfinnast og að menn-
ingarlegri sjálfsmynd og mann-
legu umfangi þróunar sé viðhald-
ið. Margt fólk og stofnanir vinna
að kappi að þessu.
Mikilvægasta verkefnið sem
ekki er hirt um nú snýst hins veg-
ar um að styrkja kerfi siðferði-
legra gilda sem þjóðir heims eiga
sameiginleg og sem munu gera
það ómögulegt á alheimsmæli-
kvarða að umbreyta reglum hvað
eftir annað. Aðeins alheims-sið-
ferðireglur geta skapað eðlilega
virðingu fyrir þeim reglum sem
við þróum. Aðgerðir sem stefna
framtíð mannkyns í hættu ættu
ekki aðeins að vera refsiverðar
heldur álitnar skammarlegar.
Þetta gerist ekki nema við finn-
um öll hjá okkur hugrekki til að
ryðja leiðina fyrir nýja tegund
gilda sem allir geta fallist á af heil-
um hug og virt þrátt fyrir marg-
breytileika heimsins. Þetta gerist
ekki nema við tengjum þessi gildi
einhveiju sem liggur handan við
sjóndeildarhring persónulegra- og
hópshagsmuna okkar.
Hvemig næst þetta án nýrrar og
kraftmikillar framsóknar í mann-
legri andlegri göfgi? Hvað er hægt
að gera til að ýta undir slíka fram-
sókn?
Hver sem sannfæring okkar er
stendur okkur öllum ógn af
skammsýni okkar. Ekkert okkar
getur flúið sameiginleg örlög okk-
ar. Að þessu gefnu eigum við aðeins
einn möguleika, að leita innra með
okkur sjálfum rétt eins og í um-
hverfi okkar að ábyrgðartilfinn-
ingu gagnvart umheiminum; að
sameiginlegum skilningi og sam-
stöðu, að lítillæti gagnvart krafta-
verki tilverannar; að hæfileikanum
til að halda aftur af sjálfum okkur
vegna hagsmuna fjöldans og að
framkvæma góðverk jafnvel þótt
þau séu ósýnileg og hljóti ekki við-
urkenningu.
Leyfið mér að víkja aftur að
dómkirkju heilags Vítíusar, heilags
Wenceslas og heilags Aðalberts.
Hvers vegna byggði fólk á liðnum
öldum svo dýra og mikilfenglega
byggingu, sem hefúr takmarkað
notagildi á nútímamælikvarða? Ein
skýring er sú að á ákveðnum tíma-
bilum í sögunni var efnislegur
ávinningur ekki æðsta gildið, þegar
mannkynið vissi að sumir hlutir
urðu ekki útskýrðir og menn gátu
aðeins staðið frammi fyrir þeim í
lítillátri undran og ef til vill yfirfært
þá undran yfir á byggingar sem
beindu turnum sínum upp á við.
Upp á við svo þeir sæjust víða að
og gerðu mönnum ljóst að þeir
væra þess virði að horft væri á þá.
Upp á við, yfir skil aldurs. Upp á
við til þess sem er hulið sjónum
okkar - þess sem með kyrrlátri til-
vera sinni útilokar rétt allra til að
fara með veröldina eins og enda-
lausa uppsprettu skammtíma
ágóða og sem kallar á samstöðu
með öllum sem dvelja undir dular-
fullri hvelfingu þess. Til að byrja að
takast á við nokkur af djúpstæð-
ustu vandamálum heimsins verðum
við að beina augum okkar upp á við
um leið og við lútum höfði í lítillæti
Vaclav Havel er forseti Tékkneska
lýðveldisins.
AP
Lydia Karlowski selur hefðbundnar jólakúlur frá ThUringen á jólamarkaðinum í Dortmund. Thiiringen er hér-
að í austurhluta Þýskalands sem frægt er fyrir fallegt jólaskraut.
Lágur niður
dregur úr
einbeitingu
LÁGTÍÐNISUÐ og niður t.d. frá
loftræstibúnaði veldur ekki aðeins
höfuðverk, þreytu og pirringi. Nú
hafa sænskir vísindamenn komist
að því að suð truflar einbeitingu
og hæfni manna til vinnu.
Tilraun var gerð með 30 manna
tilraunahóp við háskólann í
Gautaborg. Var fólkið látið vinna
við mismunandi aðstæður, við lágt
suð og svo við suð eða nið allt upp í
40 desibel, sem er við þau mörk er
sænska vinnumálastofnunin telur
í lagi á vinnustöðum.
Niðurstaðan var í stuttu máli sú
að fólk skilaði æ verri vinnu eftir
því sem hávaðinn jókst. Við próf-
arkalestur kom í ljós að því meiri
sem niðurinn var, því fleiri villur
fóra fram hjá tilraunahópnum.
Þegar hópurinn leysti af hendi
verkefni sem kröfðust rökhugsun-
ar, tóku þau lengri tíma er nið-
urinn jókst. Hins vegar hafði suð-
ið ekki áhrif á reglubundin
verkefni sem framkvæmd voru án
umhugsunar.
„Hljóð sem við heyrum varla
getur engu að síður haft áhrif á
vinnu okkar,“ segir Kerstin Pers-
son Waye, sem vann að rannsókn-
inni. Varar hún við þeirri tilhneig-
ingu að opna skrifstofurými, þar
sem tal, umgangur og símhring-
ingar trafli mjög. „Hætt var við
opnu rýmin fyrir áratug því menn
gerðu sér grein fyrir að vinnuað-
stæðurnar vora ekki góðar. Vand-
inn er sá að við getum tæpast úti-
lokað eiginleikann að hlusta á
aðra þegar þeir tala nálægt okkur.
Við erum afar forvitin og eyrað er
ennfremur mjög næmt fyrir tíðni
tals.“