Morgunblaðið - 24.12.2000, Blaðsíða 26

26 SUNNUDAGUR 24. DESEMBER 2000
MORGUNBLAÐIÐ
„Eigum merkilega byggingarsögu," segir Hörður Ágústsson.
Morgunblaðið/Þorkell
V arð veisluannáll
og verndunaróskir
„BÓKIN er mín vörn fyrir íslenska
byggingarlist því að Islendingar
hafa verið alveg blindir á þessa
arfleifð sína. Það hefur ríkt hér
minnimáttarkennd, menn hafa ekki
áttað sig á því að við eigum hér
stórkostleg listaverk,“ segir Hörð-
ur Ágústsson í upphafí samtals
okkar. Bókin er eins og fyrra bindi
rúmar 400 blaðsíður og í henni er
hátt í 800 ljósmyndir og teikningar
sem leggja áherslu á skýringar við
megintexta hennar. Fyrra bindið
hlaut íslensku bókmenntaverð-
launin í flokki fræðirita. Hörður er
kunnur listmálari og einn þeirra
sem ruddu módernismanum braut
í hérlendri myndlist en hefur und-
anfarna áratugi nær eingöngu
helgað sig rannsóknum á íslenskri
byggingarsögu.
„Þetta er seinni hluti af einu
verki og er eins og stendur framan
á bókinni varðveisluannáll og
verndunaróskir," segir Hörður og
blaðar í bók sinni: „I fyrri bókinni
skrifaði ég sögu íslenskrar bygg-
ingarlistar frá 1750-1940 og það
eru tvö ár síðan ég gaf hana út.
Þar rek ég það hver setur fyrstur
fram hugmyndina um varðveislu
húsa, en það var Sigurður Guð-
mundsson málari, fyrsti forstöðu-
maður Þjóðminjasafnsins, sem það
gerði. Svo kemur kafli þar sem ég
tek öll hús sem Þjóðminjasafnið
hefur gert upp, og þá hef ég mynd
af húsinu áður en það er gert upp
og þegar búið er að gera það upp.
Hérna er mynd af hinni glæsilegu
uppgerð Hóladómkirkju sem Þor-
steinn Gunnarsson gerði, einhver
mesta endurgerving sem þá hafði
verið gerð. Þá er hér, svo dæmi sé
tekið, mynd af Amtmannshúsinu á
Arnarstapa sem var að grotna nið-
ur en Hjörleifur Stefánsson gerði
upp og býr í sem sumarhúsi.
Hérna eru Keldur á Rangárvöllum
1912 en það er í fyrsta skipti sem
ríkið veitir peninga til viðgerðar á
húsi eftir jarðskjálfta. Matthías
Þórðarson þjóðminjavörður er
Hörður Agústsson hefur sent frá sér
— — —
bókina Islensk byggingararfleifð II,
Varðveisluannáll 1863-1930. Verndunar-
óskir. Þorvarður Hjálmarsson ræddi við
Hörð og skoðaði bókina með honum.
frumkvöðullinn að friðun og end-
urgerð húsa. Hér sérðu hvernig
Bessastaðakirkja er þegar Grímur
Thomsen skilur við hana, algjör-
lega í rúst. Hún var lengi í slæmu
ástandi en Matthíasi fannst þetta
til skammar og reyndi að fá pen-
inga frá ríkinu og öðrum eigendum
en gekk ekki neitt og þá skeði
þessi merkilegi hlutur að hann
bara ákallar þjóðina, biður hana
um peninga. Það er ekkert annað
en að það streyma að honum pen-
ingar þannig að hann getur gert
upp kirkjuna í upprunalegt stand
1921. Þetta er fyrsta endurgerv-
ing, en þetta er kallað „endurgerv-
ing“ á íslensku, sem verður á ís-
lensku húsi. Það er Matthías
Þórðarson sem stendur fyrir henni
og svo eyðileggur Guðjón Sam-
úelsson þetta 1943. En þetta er
byrjunin á húsfriðunarmálum.
Hérna sýni ég hvernig þeir voru
búnir að fara með Hóladómkirkju,
hreinsa innan úr henni allt þegar
Matthías kom að henni og byggði
hana upp að nýju. Þetta er dæmi
um algjöran brútalisma. Hóladóm-
kirkja var reist í lúterskum sið ár-
ið 1760 og var ákaflega glæsileg að
utan sem innan. Þegar þeir rifu
allt innan úr kirkjunni keypti
skólastjórinn á Hólum timbrið og
setti það upp á háloft og þar fann
Matthías það. Endurgerð Hóla-
dómkirkju er annað stórvirki
Matthíasar."
í bókinni er margt mynda af ís-
lenskum sveitakirkjum sem færðar
hafa verið til upprunalegs horfs, en
það gekk ekki alltaf þrautalaust
fyrir sig. „Hér er eitt sorglegt
dæmi,“ segir Hörður. „Þetta eru
Gunnsteinsstaðir í Langadal,
kirkja frá miðöldum. Matthías
reyndi að bjarga kirkjunni en
bóndinn var svo þver að Matthías
gafst upp. Þetta eru leifarnar,
þessa prófíla kölluðu þeir strik og
þessa samsetningu kölluðu þeir
stafverk sem er mjög gamalt og
þýðir bara miðaldir og þessu missti
Matthías af. Annað dæmi er Húsið
á Eyrarbakka, hann var að reyna
að bjarga því en Eyrbekkingar
vildu ekki hjálpa honum. Þá datt
honum í huga að fara til Halldórs í
Háteigi. Hann biður Halldór um að
bjarga húsinu fyrir sig og kaupa
það og svarið var: „Já, undireins!
Og Halldór keypti Húsið og gerði
það upp. Þess vegna stendur það
enn þann dag í dag sem eitt af fín-
ustu og elstu íbúðarhúsum á land-
inu.“
Enn og aftur er Matthías Þórð-
arson maðurinn á bak við þetta allt
saman. Hann hefur verið stór-
merkur maður og langt á undan
sinni samtíð.
„Já, hann er allt of lítið þekktur.
Hann er eitt af stórmennum ald-
arinnar!"
Dansinn í Hruna
Þarna er mynd af Hrunakirkju
með þessum fallega turni sem
prýðir hana.
„Já, ég gerði þessa kirkju upp á
sínum tíma. Kirkjunni var breytt
og þetta er seinasta mynd hennar."
Svo eru hérna myndir af reisu-
legum timburhúsum á Isafirði.
„Já, þetta er elsta timburhúsa-
hverfí á Islandi, þessi hús eru frá
1760-80. Hérna er faktorshúsið
þar sem faktorinn bjó og það er
búið að setja það í upprunalegt
stand. ísfirðingar stóðu sig mjög
vel við endurgervinguna."
Þú skrifar um hvert og eitt hús í
bókinni?
„Já, og síðan kemur hérna kafli
um húsafriðunarnefnd. Það er alls
konar fólk sem á þessi hús. Það
fær styrk frá húsafriðunarnefnd til
endurbyggingar þeirra og ber
kostnað sjálft. Það er ákaflega
ánægt með að búa í þessum hús-
um. Sem dæmi má taka fyrrver-
andi nemanda minn norður á
Siglufírði sem rekur þar Sjó-
minjasafn og bara af hugsjón, þá
er hann búinn að bjarga síðasta
síldarbragganum á íslandi og gera
hann að safni. Hérna er mynd af
elsta steinsteypuhúsi á Islandi,
Sveinatungu í Norðurárdal í Borg-
arfirði sem verið er að gera upp
svona smátt og smátt. Rögnvaldur
Ólafsson var okkar fyrsti arkitekt
og hér er mynd af fyrstu kirkju
hans hér á landi. Hana var búið að
skemma mikið, pilla út úr henni
alla gluggapósta og hvað eina, en
héma er hún uppgerð alveg eins'
og hún var. Þetta er eitt af meist-
araverkum íslendinga, hægt að
bera þetta saman við verk Gunnars
Gunnarssonar, en þetta hafa menn
ráðist á eins og ekkert sé. Bókin
mín er vörn fyrir íslenska bygg-
ingararfleifð því Islendingar hafa
verið alveg blindir á þessa arfleifð
sína. Það hefur ríkt hér minnimátt-
arkennd, menn hafa ekki áttað sig
á því að við eigum hér stórkostleg
listaverk."
Rögnvaldur Ólafsson teiknaði
mörg falleg hús á sinni tíð.
„Rögnvaldur fæddist um 1890 og
dó ungur. Hann er höfundur að
Vífilsstaðahælinu, mörgum fínum
húsum við Tjörnina og Húsavík-
urkirkju sem er eitt glæsilegasta
verk sem við eigum. Hann dó ein-
ungis fjöratíu og tveggja ára gam-
all úr berklaveiki á Vífilsstöðum.
Hérna er mynd af kirkjunni í
Hjarðarholti í Dölum sem hann
teiknaði og búið er að gera upp.“
Hvernig líst þér á þær hug-
myndir sem eru uppi núna um það
að færa Árbæjarsafn niður í
Hljómskálagarð?
„Ekkert! Mér list ekkert á þær,
menn hafa látið svona alla tíð. Ef
það hefði verið hlustað á þessa
menn sem sögðu að það ættu ekki
að vera nein byggðasöfn, þá getur
þú flett bókinni áfram og séð öll
þau hús sem við hefðum misst. í
mínum huga eru hús ekki þjóð-
háttafyrirbæri heldur arkitektúr.
Hér eru hlutföll og stærðir sem
samsvara alveg þeim mælikvarða
sem maður leggur á hvaða arki-
tektúr sem er, meira að segja
svona kamar, sem myndin er af
hér, er arkitektúr. Ég minnist þess
að Hjörleifur Stefánsson, sem hef-
ur nú unnið mikið með okkur við
verndun húsa, var við nám í
Þrándheimi og fyrsta verkefnið
sem hann fékk var að teikna kam-
ar. Hérna er Nýlenda sem Ný-
lendugatan dregur nafn sitt af,
þetta er mynd sem ég tók fyrir
tuttugu árum og svo núna þegar
húsið er komið upp í Árbæjarsafn.
Þetta er að mínum dómi alveg full-
kominn arkitektúr, efnisnotkun,
nýting og hlutföll."
Veit einhver hver teiknaði þetta
hús?
„Nei, þetta er alþýðuarkitektúr
en í fyrri bókinni reyni ég að hafa
uppi á þeim merkustu og koma
þeim fram í sviðsljósið. Elstu timb-
urhús á landinu eru í Árbæjar-
safni, þau voru flutt þangað austan
af Hornafirði en það átti að rífa
þau þar. Þór Magnússyni þjóð-
minjaverði tókst þó að bjarga
þeim.“
Hefur orðið vitundarvakning um
verndun gamalla húsa á seinustu
árum?
„Já, elskan mín góða. Torfusam-
tökin eru tímamótasamtök, það er
68-kynslóðin sem kemur þá til
hjálpar, en það er enginn kraftur í
unga fólkinu lengur."
Fyrsta yfirbyggða
gatan í Reykjavík
„í Fjalakettinum var elsta kvik-
myndahús í heimi og eina gatan í
Reykjavík sem var inni í húsi og
svo margt, margt fleira."
Þetta er þá eiginlega fyrsta
Kringlan í Reykjavík?
„Já, það er mikil eftirsjá að
þessu húsi sem geymdi mörg
menningarverðmæti. Svo er hérna
þetta fræga Skúlagötuskipulag og
ég geng hart að því. Hérna sérðu
svart á hvítu hvers konar skandall
þetta er, þetta er nú mesta slysið
sem orðið hefur í Reykjavík. Ég er
ekki að tala um arkitektúrinn,
hvort hann sé góður eða slæmur,
heldur einungis það að láta sér
detta í hug að setja svona stórhýsi
niður í svona hverfi við hliðina á
þessum gömlu húsum. Og rífa síð-
an þau sem hafa mest sögulegt
gildi eins og þú sérð á næstu síðu.
Völundarhúsið, Kveldúlfshúsið sem
er algjört meistaraverk og Slát-
urfélagshúsið. Hér á bak við var
verk eftir Rögnvald Ólafsson,
þessu var öllu mokað í burtu! Völ-
undarhúsið á sér merka sögu, það
verður endurreisn í byggingu
timburhúsa upp úr stofnun Völ-
undar.“
En hefði verið hægt að nýta
þessi hús undir einhverja starf-
semi?
„Já, elskan mín góða! Kveldúlfs-
húsið hefði verið alveg tilvalið fyrir
listaháskóla og ég nefni það í bók-
inni að þjóðminjasafn Norðmanna í
Osló er í gömlu hesthúsi sem gert
var upp. Árnastofnun í Kaup-
mannahöfn er í gömlu pakkhúsi frá
danska flotanum og það eru mörg
fleiri hús sem ég get nefnt sem
Danir og Frakkar nota. Völund-
arhúsið hefði dugað Iðnskólanum
vel við trésmíðakennslu og fram
kom sú hugmynd að nota Slát-
urfélagshúsin undir íþróttahús.
Það var ekki nokkur einasti vandi
að nýta þessi hús! Hér birti ég til-
lögur Hjörleifs Stefánssonar að ný-
byggingum Alþingis, en þar er
mikilvægt að fara að með mikilli
gát. Kirkjustrætið er elsta varð-
veitta götumynd í Reykjavík,