Morgunblaðið - 03.03.1991, Blaðsíða 19

MORGUNBLAÐIÐ -SUNNUDAGUR 3. MARZ 1901'
19
ROSSGÖTUM
skilja þessar hreyfmgar. Kapp í efna-
hagsmálum milli Japans, sem er á
góðum vegi með að komast í risa-
velda tölu, Evrópubandalagsins, sem
er alltaf að verða sjálfbirgingslegra
og drýgra með sig, og Bandaríkjanna
mun ekki lengur verða takmarkað
af öryggishagsmunum, sem hingað
til hafa alltaf vegið þyngst á metun-
um, þegar allt kom til alls. Samflæði
þessara aðskildu straumkrafta mun
einkenna hinn nýja tíma, sem bíður
okkar handan við homið. Þetta verð-
ur tími ringulreiðar, tími öngþveitis
og uppnáms. Sá, sem ætlar að standa
af sér holskeflur straumþungans,
verður að breyta og lagfæra að veru-
legu leyti hugsunarhátt sinn í sam-
bandi við alþjóðamál.
AFDRÁTTARLAUSAR
ÁKVARÐANIR
Þeir, sem fást við að móta stefnu
Bandaríkjanna, standa nú frammi
fyrir því að þurfa að taka afdráttar-
lausar ákvarðanir í mörgum málum,
sem enga bið þola:
— Þeim verður að skiljast sú stað-
reynd, að ekki er unnt að eiga við
' öll mál samtímis. Ameríka verður að
fara að velja og hafna í verkefnum
sínum. Hún verður að hafa fulla
stjóm á auðsuppsprettum sínum og
því, hvemig geta hennar er notuð.
Hún verður að hafa slíkt taumhald
á gerðum sínum, að trúverðugleiki
hennar glatist ekki. Greina verður á
milli þriggja stiga af hættuástandi.
1) Hætta, sem Bandaríkjamenn
verða að vera reiðubúnir til þess að
fást við einir, sé það nauðsynlegt.
2) Hætta sem þeir takast einungis á
við í bandalagi með öðrum þjóðum.
3) Hætta, sem ógnar bandarískum
hagsmunum ekki svo mjög, að hern-
aðarleg afskipti séu réttlætanleg.
— Þeir verða að endurskoða og
endurmeta bandalagsstefnu sína og
dreifa ábyrgð meðal bandaþjóða
sinna á nýjan leik. Ríki, sem em í
bandalagi við okkur, verða að skilja,
að bandaríski herinn er ekki málalið-
aflokkur á útleigukjömm. Hinar sér-
stöku aðstæður við Persaflóa vom
þannig vaxnar, að Bush átti engan
kost annan en að taka óhæfilega
mikla byrði áhættunnar á herðar
bandarísku þjóðarinnar. Hlutfalisleg
áhættubyrði Bandaríkjanna er of
mikil. í framtíðinni mætti það vera
almenn regla, að bandarískur herafli
verði ekki sendur fram á vígvöllinn,
nema til þess eins að beijast fyrir
hveijum þeim málstað, sem við emm
reiðubúnir að greiða fyrir sjálfir.
Raunar finnst mér þetta vera ágæt
skilgreining á bandarískum þjóðar-
hagsmunum, meðan önnur betri er
ekki fyrir hendi.
Þeir, sem marka stefnu Bandaríkj-
anna, verða að viðurkenna, að bygg-
ing hinnar nýju heimsskipunar verð-
ur ekki smíðuð samkvæmt bandar-
ískri verklýsingu og bandarískum
byggingakröfum. Bandaríkin geta
ekki neytt skilningi á nauðsyn hnatt-
rænnar samábyrgðar, samstöðu og
samfélags allra manna, ofan í þjóðir
heims, því að slíkur skilningur hefur
aldrei þekkzt hjá þeim. Hann er ekki
til. Hins vegar hafa Bandaríkjamenn
nú tækifæri til þess að skapa minni
og afmarkaðri samfélög, sem byggj-
ast á ósvikinni og einlægri tilfínningu
fyrir sameiginlegu takmarki. Þess
vegna er fijóasta hugmynd og fram-
tak Bush-stjómarinnar í alþjóðamál-
um ef til vill hin skapandi tilraun
hennar til að stofna Fríverzlunar-
svæði Vesturálfu, þó að það sé
kannske minnst þekkt enn af athöfn-
um hennar. Fyrstu ríkin í þessum
fríverzlunarsamtökum eiga að verða
Mexíkó, Bandaríkin og Kanada.
Nýjar metaskálar
Þessi upptalning er lýsandi en
ekki tæmandi. Þegar öllu er á botn-
inn hvolft, verður örðugasta við-
fangsefni Bandaríkjamanna heim-
spekilegs eðlis; þ.e. hvernig eigi að
skilgreina hugtakið um lög og reglu
í heiminum. Hingað til hefur mann-
kynssagan aðeins sýnt okkur tvo
vegi að alþjóðlegum stöðugleika:
Yfirdrottnun eða valdajafnvægi.
Bandaríkjamenn hafa hvorki efni á
yflrdrottnun né löngun til hennar,
því að hún samrýmist ekki lífsvið-
horfum þeirra og lífsgildum. Þá erum
við komnir aftur að hugmyndinni um
valdajafnvægi, hugmyndinni, sem
hefur verið svert og ófrægð af mörg-
um hugsandi mönnum í andlegri
sögu bandarísku þjóðarinnar.
Vitaskuld er hægt að skilgreina
hugmyndina burtu út í bláan busk-
ann með því að gefa sér fyrirfram
þá forsendu án raka, að árekstrar
andstæðra hagsmuna muni ekki
fyrirfinnast í framtíðinni. Fagnandi
gengi ég fremstur í flokki mót fram-
tíð slíkri, en ærið smáan stuðning
finn ég við þess konar framtíðar-
mynd, hvorki við að gaumgæfa
mannkynssöguna né við að rýna í
núverandi ástand heimsmála og
reyna að skilgreina það, eins og ég
hef gert hér að framan.
Við sleppum ekki undan þeirri
kaldhæðni örlaganna, að sigur okkar
í kalda stríðinu hefur kastað okkur
inn í nýjan heim, þar sem við verðum
að hegða okkur samkvæmt gömlum
vísdómsorðum og hagnýtum heilræð-
um, einmitt hinum sömu og okkur
hefur reynzt svo óþægilegt að þurfa
að tileinka okkur í sögu okkar. Það,
sem mörgum Bandaríkjamönnum
þykir vera ógeðfelldast við hugtakið
„valdajafnvægi", er hið augljósa sið-
ferðilega hlutleysi, sem flestum hlýt-
ur að sýnast felast í því. Því að fram-
ar öðru snýst valdajafnvægi um það,
hvernig hindra megi eina valdstöð
eða valdasamsteypu í því að ná for-
ræði yfir öðrum. Winston Churchill
lýsti þessu svo: „í stefnu Englands
er ekkert tillit tekið til þess, hver sú
þjóð kunni að vera, sem sækist eftir
yfirráðum í Evrópu. Við ákvörðun
enskrar stefnu er einungis tekið mið
af því, hver sé sterkastur í bili, og
hver geti hugsanlega orðið drottn-
andi harðstjóri. Þetta eru lögmál al-
mennrar stefnumótunar, sem við
fylgjum. Við eltumst ekki við bráða-
birgða-úrræði, sem ráðast af tilvilj-
anakenndum kringumstæðum eða
því, sem okkur fínnst þóknanlegt eða
vanþóknanlegt. ..“
Þeir, sem framfylgja slíkri stefnu,
eiga fáa, varanlega óvini og fáa,
varanlega vini. Þeir myndu forðast
að dæma írak að eilífu óhæft til
þátttöku í siðuðu samfélagi. Frekar
myndu þeir reyna að koma á jafn-
vægi meðal stríðandi aðilja, sem hafa
deilt frá því að sögur hófust. Sam-
keppni þeirra er jafngömul vitaðri
mannkynssögu. Reynt yrði að finna
hið mjóa mundangshóf milli íraks,
Irans, Sýrlands og annarra ríkja á
svæðinu. I Norð-austur-Asíu yrði
reynt að viðhalda jafnvægi milli
Kínaveldis, Japanseyja og Sovétríkj-
anna. Gömlu Evrópu hefur brugðizt
jafnvægislistin í bili eftir fall sumra
kommúnistaríkja og hrumleika ann-
arra. Staða hinna nýju metaskála á
evrópsku voginni mun fara eftir því,
hvemig niðurstaðan af innanlands-
deilum í Sovétríkjunum verður, og
einkum eftir getu þeirra og hæfni
til að halda áfram að gegna sögulegu
hlutverki Rússlands í Evrópu.
Þarf ekki vigtarmann í alla þessa
vigtun? Sámur frændi getur ekki
lengur tekið að sér verkið einn sam-
an; hann yrði að hafa samverka-
menn; og í sumum tilvikum gæti
hann kosið að koma ekki nálægt
vogarstöngunum. En hann verður
að eiga sér mælikvarða til að leggja
dóm á það, hver séu forgangsverk-
efni hans.
Samt er það ein af þversögnunum,
að engin þjóð er í betri aðstöðu til
þess að leggja þarfa hönd á smíði
nýja heimsregluhússins en einmitt
hin bandaríska. Hún er samheldin
og samloðandi innbyrðis. Efnahagslíf
hennar er ónæmara og betur varið
fyrir utanaðkomandi áhrifum en
flestra annarra. í fyrirsjáanlegri
framtíð verður hernaðarleg geta
hennar mest og hæfust. Vandi henn-
ar er verðið, sem hún geldur fyrir
velgengni sína: Sigur hennar í kalda
stríðinu hefur getið af sér nýjan
heim, sem krefst leiðréttingar á
venjubundnum hugtökum. En þetta
gjald fyrir góðan árangur er verð,
sem flestar aðrar þjóðir myndu öf-
unda hana af að fá að greiða.
Höfundur var utanríkisráðherra
Bandaríkjanna 1973-1977.
TILLAGA
BAIMDARÍKJAFORSETA
UM NÝJA SKIPAN
HEIMSMÁLA VERÐUR EKKI
FRAMKVÆMD EFTIR
BANDARÍSKRI
VERKLÝSINGU
reikna með því, að nokkru sinni síðar
verði hægt að finna færa leið til
þess að endurtaka það.
Mikilvægt er, að menn geri sér
grein fýrir því að yfirburðir Banda-
ríkjanna geta ekki haldizt. Hefði
Saddam Hússein hertekið Kúveit
tveimur árum síðar, hefðu fjárfram-
lög bandaríska þingsins til varnar-
mála verið orðin svo lítil, að stórkost-
legur hemaður handan hafs hefði
verið óhugsandi. Bandarískt efna-
hagslíf getur heldur ekki endalaust
staðið undir hnattrænni íhlutunar-
stefnu, þar sem Bandaríkin verða
nánast alein að skerast i leikinn til
að skakka hann, hveiju sinni sem
mönnum fínnst þörf á því. Munum,
að Bandarikjamenn hafa orðið að
óska eftir fjárframlagi erlendis frá,
að upphæð fimmtíu milljarða —
50.000.000.000 — Bandaríkjadala,
til þess að geta haldið hemum úti,
svo að gagni komi. Héðan af munu
Bandaríkjamenn ekki verða í aðstöðu
til þess að leggja fram megnið af
hernaðarmættinum, sem heimurinn
þarfnast hveiju sinni, í öryggisleið-
angra langt frá heimkynnum þeirra.
Þess vegna skyldu hvorki Bandaríkj-
amenn né aðrar þjóðir skilja hugtak-
ið um nýja heimsskipan þeim skiln-
ingi, að núverandi aðgerðir við Pers-
aflóa og framkvæmd bandamanna-
samstarfsins þar verði sáttmála-
bundin heimsregla til langframa.
Menn mega ekki halda, að það sem
þeir sjá núna, sé líka framtíðin; stofn-
sett eftirherma nútímans til fram-
búðar.
NÝ HEIMSSKIPAN
Allar hugleiðingar um nýja heims-
skipan verða að hefjast á því að at-
huga, að hvaða leyti hún muni verða
frábrugðin kalda-stríðstímunum. í
kalda stríðinu klofnaði heimurinn
aðallega milli austurs og vesturs.
Hin hugmyndafræðilega barátta
leiddi að mestu til sameiginlegs skiln-
ings á hættunni, ógninni, sem heim-
urinn horfðist í augu við. Svo var
að minnsta kosti í hinum iðnvæddu
lýðræðisríkjum, sem framleiða 72%
af heimsframleiðslunni. Hemaðar-
legir og lengst af einnig tæknilegir
yflrburðir Bandaríkjanna mótuðu
sameiginlega vamarstefnu þessara
ríkja. Kjörorð þeirra, um að hvert
væri öðra háð efnahagslega, var
meira en orðið eitt; það varð raunver-
uleikinn sjálfur.
Framtíðarheimurinn, sem við
mjökumst inn í, verður miklu flókn-
ari veröld. Átök um hugmyndafræði-
leg efni þjóðfélagskipunarinnar
verða fásénari, og stórlega dregurúr
hættunni af kjarnorkustyijöld við
Sovétríkin. Aftur á móti veit enginn,
hvemig sovézku herstjórninni mun
takast að hafa eftirlit og umsjón með
kjarnorkuvopnabúram sínum, verði
miklir umbrotatímar uppreisna og
upplausnar í landi hennar. Annars
staðar í heiminum verða staðbundin
átök líklega mun algengari Qn nú er
þegar, og þau munu einnig verða
miklu mannskæðari, þegar nýtizku
vopnatækni er höfð í huga. Fall vest-
urhluta sovézka heimsveldisins í Mið-
og Austur-Evrópu og lauslegri sam-
tenging ríkja innan NATO hefur or-
sakað meiri meting og samkeppni
milli þjóða og þjóðarbrota en sézt
hefur allt frá dögum fyrri heimsstyij-
aldar. í hinum gömiu nýlendum, sem
fengið hafa frelsi, hafa nýir þjóðfé-
lagskraftar komið fram, hver á fætur
öðrum; þ.e. öfgahópar ofsatrúar- og
bókstafstrúarmanna. í hinum iðn-
væddu lýðræðisríkjum, þar sem
þegnarnir búa við þægilegt hóglífi,
jafnvel í notaiegri sjálfumgleði,
gengur mönnum mjög báglega að