Morgunblaðið - 17.12.1983, Síða 25

MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 17. DESEMBER 1983
73
Gildi, skilyrdi
og gædama t rannsókna
Stofnuð verði vísinda-akademía
Annar af starfshópum ráðstefn-
unnar fjallaði um rannsóknir á Is-
landi undir eftirfarandi meginfyr-
irsögnum:
1) Gildi rannsókna.
2) Skilyrði til rannsókna.
3) Gæðamat á rannsóknum
4) Val verkefna.
1) Gildi rannsókna
í umræðum um rannsóknir var
notuð skilgreining sú er fram kom
í erindi Páls Skúlasonar á ráð-
stefnu BHM í vor, þ.e.: „Sérhver
skipuleg viðleitni til þess að leita
svara við spurningum, sem miðar
að því að auka eða bæta skilning
okkar eða þekkingu á heiminum
eða tilteknum hluta hans, svo sem
sjalfum okkur eða hugmynda-
heimi okkar."
Gildi rannsókna má líta á sem:
a) Almennt menningarlegt gildi.
b) Gildi rannsókna fyrir háskóla.
c) Þjóðhagslegt gildi.
a) Almennt menningarlegt
gildi. Ástundun rannsókna full-
nægir einni af frumþörfum
mannsins, sem er þekkingarleit.
Má líta svo á að rannsóknarstarf-
semi skipi svipaðan sess í lífi þjóð-
ar og bókmenntir og listir og sé
ein af grundvallarforsendum
menningarlegs sjálfstæðis þjóðar.
b) Gildi rannsókna fyrir há-
skóla. Kennsla á háskólastigi get-
ur ekki farið fram að gagni nema
kennararnir leggi sjálfir stund á
rannsóknir. Þannig fylgjast þeir
best með í greinum sínum og geta
miðlað nemendum af starfs-
reynslu sinni. Sköpun nýrrar
grundvallarþekkingar er ein meg-
inforsenda þess að skóli sé háskóli
— universitas.
c) Þjóðhagslegt gildi. Hér er
einkum átt við hagnýtar rann-
sóknir í þágu atvinnuvega og
rannsóknir er stuðla beint að því
að auka hagvöxt, bæta heilbrigði
o.s.frv. Varasamt er að draga of
skýr mörk milli hagnýtra rann-
sókna og grunnrannsókna —
þarna ætti að vera um samlífi að
ræða (symbiusis) og vaxtarbrodd-
ar hinna hagnýtu rannsókna ligg-
ur einatt á sviði grunnrannsókna,
oft á ófyrirsjáanlegan hátt.
2) Skilyröi til rannsókna
Talað var um innri og ytri skil-
yrði til rannsókna.
Ytri skilyrði. Þörf er á að bæta
mjög aðstöðu til rannsókna, bæði
hvað varðar fjármagn og fjár-
mögnunarleiðir, tæki og aðbúnað,
völ á hæfu aðstoðarfólki og síðast
en ekki síst tíma og vinnuskipulag.
Bent var á að íslendingar geta átt
aðgang að ýmsum erlendum
styrkjum til rannsókna og því
beint til Bandalags háskólamanna
að útbúa lista með upplýsingum
um slíka styrki. Flestir sem
stunda rannsóknir hafa rekið sig
illilega á þau háu aðflutningsgjöld
jem eru á tækjum til rannsókna
)g valda því að veitt fé nýtist
ikaflega illa. Þykir rétt að beina
)ví til menntamálaráðherra að
íann beiti sér fyrir afnámi þess-
ira gjalda e.t.v. með því að íslend-
ngar gerist aðilar að svonefndu
i’lórenssamkomulagi. Æskilegt
’ar talið að gagnger endurskoðun
æri fram á vinnuskipulagi há-
kólakennara með mjög aukinni
alddreifingu í háskólanum sem
egði það í hendur einstakra
Teina hversu mikið kennsluálag
instakir kennarar skyldu hafa.
linnig er brýnt að gerður sé
tækjalisti um öll rannsóknatæki í
landinu og að reynt verði eftir
megni að stuðla að samnýtingu
tækja og aðbúnaðar. Bókasafns-
mál eru í ólestri og er þörf á að
bæta hag háskólabókasafns veru-
lega og tölvuskrá öll þau smáu
bókasöfn sem fyrir hendi eru í
hinum ýmsu greinum.
Innri skilyrði. Brýnt er að stuðla
að mun betra vísindalegu and-
rúmslofti og auknum samskiptum
bæði milli einstakra greina og
innan þeirra. í þessu sambandi er
stungið upp á að stofnuð verði
„vísinda-akademía" sem gangist
Pallborðsumrsður.
fyrir árlegum fundi eða vísinda-
ráðstefnu þar sem rannsóknir
væru kynntar á mjög breiðum
vettvangi. Þessi „akademía" ætti
einnig að taka að sér að örva þá
starfsemi sem þegar er fyrir hendi
og kynna hana fólki í öðrum grein-
um með útgáfu tímarits. Stungið
er upp á að Bandalag háskóla-
manna taki að sér þessi verkefni
og mætti hugsa sér að „vísinda-
akademía" yrði deild innan BHM.
Þá er því beint til háskólans og
rannsóknarstofnana að auka
kynningarstarfsemi út á við, t.d. í
formi „opins húss".
Nauðsynlegt er að stofna til
aukinna tengsla við erlendar
rannsóknarstofnanir bæði í formi
sameiginlegra rannsóknaverkefna
og með því að fá erlenda vísinda-
menn til samstarfs hérlendis
tímabundið við ákveðin verkefni.
Gæðamat á rannsóknum
Nauðsynlegt er að mun meira
gæðamat fari fram á rannsóknum
og er þarna átt við mat á verkefn-
um, mat á rannsóknarstofum og
gæðamat á þjónusturannsóknum.
Mat á verkefnum og rannsóknar-
stofum gæti verið fólgið í sér-
hæfðu mati og ráðgjöf „peer re-
view-hópa“ þ.e. hlutlausra mats-
manna með sérþekkingu og væri
æskilegt að geta sótt þá að ein-
hverju leyti til útlanda.
Val verkefna
Mikið var rætt um hvaða rann-
sóknir bæri helst að stunda á ís-
landi og komu fram ýmis sjón-
armið.
Val verkefna hlýtur að nokkru
leyti að mótast af þjóðfélagslegum
aðstæðum á hverjum tíma einkum
með tilliti til hagnýtra verkefna.
Ef til vill er stundum unnt að
finna hagnýt grundvallarþemu til
úrlausnar á nokkuð breiðum
grundvelli. Þessu þema gætu ýms-
ar grundvallarran'nsóknir síðan
tengst. Erlent dæmi um svona
stefnu er hið mikla átak sem átt
hefur sér stað í rannsóknum á
krabbameini og áður geimferða-
rannsóknir Bandaríkjamanna.
Hér á landi mætti ef til vill hugsa
sér vandamál tengd atvinnuveg-
unum t.d. hringormavandamálið. í
framhaldi af þessu er spurt hvort
eigi að móta samfeilda rannsókna-
stefnu í landinu og hvernig sú
stefna eigi þá að vera og hver eigi
að móta hana. Þykir sýnt, að slík
heildarstefna verði ekki fundin á
einfaldan hátt.
Þá var varpað fram sem and-
stæðum hvort íslendingar ættu að
einbeita sér sérstaklega að „sérís-
lenskum" verkefnum eða hvort ís-
lenskir vísindamenn ættu fyrst og
fremst að hafa að leiðarljósi þátt-
töku í hinu alþjóðlega samfélagi
vísindanna á sem flestum sviðum.
Það er sjálfsagt í þessum efnum
sem öðrum að meðalhófið er far-
sælast. Með séríslenskum rann-
sóknum er hér t.d. átt við rann-
sóknir á fyrirbærum sem einkum
er aðeins er að finna hér á landi
eða fyrirbærum sem sérstaklega
er hagstætt að kanna á íslandi eða
verkefni þar sem íslenskir vís-
indamenn hafa sérstaka þekkingu
eða hæfni. Til þessara rannsókna
er oft auðveldara að fá erlent fjár-
magn en annarra og ber eindregið
að stuðla að því að svo verði í
auknum mæli. Svona verkefni
geta bæði verið hagnýt og grunn-
rannsóknir. Jafnframt íslenskum
verkefnum er nauðsynlegt að
stundaðar séu hér „alþjóðlegar
rannsóknir" og að Islendingar
reyni að vera veitendur jafnt sem
þiggjendur á þeim vettvangi.
Þetta er oft erfitt þar sem við
stóra rannsóknaraðila er að keppa
erlendis en þarna er styrkur okkar
ef til vill mestur í þeim greinum
vísinda þar sem hugarafl skiptir
meira máli en mikill tækjabúnað-
ur. Einnig má auka hlut okkar í
rannsóknum á alþjóðavettvangi
með því að vera þátttakendur í
erlendum rannsóknahópum og
samvinnu milli þjóða um tækja-
búnað. 1 umræðum um skýrslu
hópsins komu m.a. fram hug-
myndir um að komið yrði á fót
tækjasafni, er starfaði líkt og
bókasafn, og gæti þjónað Háskóla
Islands, Tækniskóla Islands og
rannsóknarstofnunum atvinnu-
veganna.
Samstarf háskólans
og rannsóknarstofnana
atvinnuveganna
I öðrum starfshópi var fjallað
um skipulag, stjórnun og fjár-
mögnun rannsókna á Islandi,
þ.á m. um rannsóknir við Háskóla
Islands, samstarf háskólans og
rannsóknastofnana atvinnuveg-
anna og tillögur að frumvörpum
um rannsóknarráð og vísindaráð.
I umræðunum um aðstæður til
rannsókna við Háskóla íslands
kom fram að alvarlegur tíma-
skortur háir kennurum. Núver-
andi fyrirkomulag launagreiðslna
til háskólakennara er þess eðlis að
það hvetur þá til að taka að sér
óhæfilega mikla yfirvinnu í formi
kennslu. Félag háskólakennara
hefur lagt til að kennsluskylda
verði minnkuð og mat á stjórnun-
arskyldu jafnframt aukið og munu
breytingar af þessu tagi í bígerð.
Þá hefur félagið einnig lagt til að
mat á vinnu við kennslu verði
breytt á þann veg að kennarar fái
aukinn tíma til undirbúnings á
kennslueiningum, þ.e. fyrirlestr-
um og öðrum þáttum er að
kennslu lúta. Allar stefna þessar
tillögur að sama markinu, að losa
kennara að nokkru leyti undan því
gífurlega kennsluálagi, sem á
þeim hvílir, til þess að gera þeim
kleift að sinna rannsóknum sem
skyldi. Það er nauðsynlegt að stór-
auka hlut rannsókna í starfsvægi
kennara ef háskólinn ætlar að
taka sig alvarlega um kennslu- og
rannsóknarstofnun.
Sú skoðun kom fram á fundun-
um og hlaut góðan hljómgrunn að
kerfi þetta bæri að endurskoða í
heild sinni og að stefna bæri að
mun meira sjálfstæði smærri ein-
inga innan háskólans hvað varðar
fyrirkomulag launagreiðslna og
vinnuskiptingu. Það ætti þannig
að vera á færi yfirmanns greinar
að samþykkja greiðslur fyrir yfir-
vinnu sem kennari eða starfsmað-
ur ynni við rannsóknir, svo fremi
að ekki væri farið fram úr fjár-
veitingu til viðkomandi greinar.
Þannig yrði stefnt að verulegri
valddreifingu innan háskólans. Þá
var einnig þent á, að mjög brýna
nauðsyn bæri til að grunnlaun há-
skólakennara hækkuðu mjög veru-
lega, þannig að ekki væri þörf á að
vinna yfirvinnu til þess að hafa
mannsæmandi tekjur.
Taka þarf tillit til nýráðinna
kennara. Bent var á að hér er ekk-
ert til sem samsvarar doktors-
námi eða post-doctoral fellowship
sem gæfi mönnum kost á að þróa
með sér vinnubrögð og tækni jafnt
til rannsókna sem kennslu. Oft
væru menn ráðnir í kennslustöðu,
jafnvel prófessorsstöðu beint frá
prófborði án sjálfstæðrar rann-
sóknarreynslu.
Sú skoðun kom fram, að tíma-
bært væri að kanna möguleika á
framhaldsnámi til meistaraprófs
(MS eða MA) í verkfræði- og raun-
vísindadeild. Framhaldsnám til
meistaraprófs mun að öllum lík-
indum efla rannsóknarstarf-
semina verulega með aukinni að-
ild stúdenta, eins og tíðkast við
erlenda háskóla.
Þeirri spurningu var einnig
varpað fram, hvort ekki væri
tímabært að koma hér á doktors-
námi, a.m.k. í vissum greinum, og
leita þá jafnframt eftir stúdentum
og kennurum erlendis frá.
Allir voru sammála um að
styrkir til rannsókna yrðu að vera
veittir til lengri tíma en nú tíðk-
ast, þannig að unnt yrði að fá
rannsóknastyrki til þriggja eða
jafnvel fimm ára. Fram kom að
hlutur einkaaðila í fjárframlögum
til rannsókna er hér óeðlilega rýr.
Erlendis standa einkaaðiiar undir
víðtækum hagnýtum rannsóknum
og einnig margháttuðum grunn-
rannsóknum. Vegna þess að þenn-
an mikilvæga þátt fjármögnunar
vantar hér á landi er það fé sem
veitt er til grunnrannsókna af
hálfu ríkisvaldsins jafnvel enn
minna en ella, þar eð ríkið telur
sér fyrst og fremst skylt að standa
undir hagnýtum rannsóknum.
Tilfinnanlegur skortur er á
hæfu og þjálfuðu aðstoðarfólki við
ýmsar rannsóknir, og er áberandi
að fólk endist ekki nægilega lengi
í þessum störfum til þess að verða
að verulega liði. Aðstoðarfólk er
yfirleitt ekki fastráðið og vantar
tilfinnanlega stöðuheimildir fyrir
það.
Lágmarksframlög til rannsókna
þurfa að vera tryggð á fjárlögum
til háskólans. Þar er einkum átt
við laun kennara, ritara og aðstoð-
armanna við rannsóknir og lág-
marksfjárhæð til kaupa og við-
halds á algengum rannsóknatækj-
um. Fjárveitingar til ákveðinna
SJÁ NÆSTU SÍÐU