Lesbók Morgunblaðsins - 19.12.1988, Blaðsíða 16

gosbrunni í miðju. Torgið er opið til austurs
(að Broadway og Columbus Avenue) en
sunnan við það stendur Ríkisleikhús New
York (NY State Theatre) sem hýsir bæði
Borgaróperuna (NY City Opera) og Borgar-
dansflokkinn (NY City Ballet). Þetta hús
rúmar um 2800 áhorfendur.
Að vestan blasir við hús Metropolitan-
óperunnar sem tekur við um 3800 gestum
í senn, en að norðan, á móti Ríkisleikhúss-
inu, stendur aðaltónleikahúsið, sem er heim-
kynni Fílharmoníusveitar NY-borgar og hét
upphaflega „Philharmonic Hall“ en var síðar
nefnt „Avery Fisher Hall“ til heiðurs styrkt-
armanni sem síðar verður minnst á. Þar er
rúm fyrir 2742 tónleikagesti.
Auk þess er þama stórbygging Juilliard-
skólans eins og áður sagði með nærri 1100
manna tónleikasal (Aliee Tully Hall) og rúm-
lega 1000 manna leikhúsi. Tvö önnur leik-
hús eru á svæðinu, annað fyrir 1000—1100
áhorfendur en hitt fyrir 280. Einnig eru hér
fleiri litlir tónleikasalir.
Þessi mikla miðstöð var reist þar sem
mætast Broadway og Columbus Avenue við
64. stræti. Þar heitir Lineoln Square. Kring
um 1954 voru byggingar á svæðinu hrörleg-
ar orðnar, leiguhjallar sem ekki hafði verið
haldið við. Hverfið var það sem á ensku er
kallað „slum“ og var ákveðið að rífa það.
Það var Robert Moses, húsameistari NY-
borgar og forystumaður um endurbyggingu
hrörlegra hverfa, sem lagði til að hér yrði
reist menningarmiðstöð.
Upphaflega hugmyndin var að byggja
aðeins yfir Metropolitan-óperuna, en smám-
saman þróaðist hun í þá átt sem staðreynd-
ir sýna í dag. Þetta átak hefur haft víðtæk
áhrif á allt umhverfíð og hefur það að und-
anfömu byggst upp myndarlega og af mikl-
um stórhug.
Byggingarframkvæmdimar í Lineoln
Center vom flármagnaðar af einkaaðilum
ef undan er skilin Ríkisleikhúsið (NY State
Theatre), sem var reist af New York-ríki
vegna heimssýningarinnar 1964—65 og
síðan afhent borginni, og sú bygging sem
hýsir Borgarbókasafnið og listminjasafn því
tengt, en hama reisti borgin sjálf.
Séð yfir áhorfendasalinn í The New York State Tbeater.
UPPHAFSÖRÐUGLEIKAR
Byggingamar voru teknar í notkun í þess-
ari röð: Philharmonic Hall 1962, Ríkisleik-
húsið 1964, Metropolitan-óperan 1966 og
Juilliard-skólinn 1969. En byggingarsögu
þeirra var ekki bar með lokið. ÍRr eins og
víðar í tónleikasölum reyndust hljómburðar-
vandamálin torleyst. Um Fílharmoníusalinn
er það að segja að eftir ýmsar minni háttar
lagfæringar sem reyndust ófullnægjandi var
allt rifið innan úr honum og hann endur-
byggður sumarið 1976. Hann hafði verið
skeifulaga en fékk nú á sig gamla góða og
þrautreynda skókassasniðið. Síðan hefur
þótt mega vel við hann una. Kostnaðarmað-
ur þessara framkvæmda var Avery Fisher
sem fyrr er nefhdur. Svipaðar endurbætur,
en þó ekki eins róttækar, fóru fram í Rfkis-
leikhúsinu sumarið 1982. Dr. Cyril M. Harr-
is var til ráðuneytis um hljómburð þegar
þessar endurbætur voru gerðar á báðum
húsunum.
Það sambýli leiklistar, danslistar, óperu
og tónleikahalds sem komist hefur á í Lin-
coln Center þótti engan veginn sjálfsagður
hiutur þegar til þess var stofnað. Nauðsyn
þess að bæta úr húsnæðishraki Metropolit-
an-óperunnar og Fílharmoníusveitarinnar
var óumdeild, en sumir voru uggandi um
samkomulag þesssara stórvelda þegar bæði
væru komin á sömu lóð, ef svo má segja,
svo og um það að þau kynnu að þrengja
að smærri aðilum í sambýlinu.
Fiorello La Guardia, borgarstjóri í New
York, hafði á stríðsárunum komið á laggim-
ar listamiðstöð sem nefnd var City Center
of Music and Drama. Sú starfsemi átti mikí-
um vinsældum að fagna, þótt skilyrðin
væri á ýmsan hátt frumstasð. Þama áttu
heimkynni bæði Borgardansflokkurinn sem
George Balanchine hafði stofnað og Borgar-
óperan sem Julius Rudel veitti forstöðu. Það
þótti siður en svo sjálfsagt að þessar stofn-
anir flýttu sig um set í Lincoin Center. Það
þótti heldur ekki öllum æskilegt að FHharm-
oníuhljómsveitin flytti úr tamegié Hall í
heldur minni tónleikasal þótt nýr væri.
Margir spáðu illa fyrir þessu öllu, og það
jafiivel ýmsir forystumenn þeirra stofiiana
sem áttu að njóta góðs af fyrirtækinu.
Að sjálfsögðu hafa komið fram ýmsir
sambúðarhnökrar, einkum í upphafí, en slík
vandamál hafa verið leyst jafnóðum og hafa
ekki fengið að trufla þá mikilsverðu starf-
semi sem hér fer fram. Þegar á heiidina
er Iitið þykir þessi skipan hafa gefíst svo
vel að á síðustu tveimur áratugum hafa
sambærilegar miðstöðvar risið annars stað-
ar í Bandaríkjunum, t.d. í Washington DC
(Kennedy Center) og Los Angeles, og jafn-
vel víðar um lönd (t.d. á suðurbakka Tham-
es-ár í Lundúnum).
Metropolitan-óperan
Um miðjan sjötta áratug aldarinnar var
talið afarbrýnt orðið að Metropolitan-óperan
fengi nýtt aðsetur, og hafði það mál raunar
verið lengi á döfínni. Á þriðja áratugnum
hafði verið á teikniborðinu heimkynni fyrir
óperuna í Rockefeller Center við 50. stræti
og 6. tröð, þótt kreppan mikla kæmi f veg
fyrir að úr framkvæmdum yrði. Rockefeller
Center er kennt við John D. Rockefeller
yngri, en John D. Rockefeller hinn þriðji
með þvf nafm' er sagður hafa átt meiri þátt
en nokkur annar maður f uppbyggingu Lin-
coln-miðstöðvarinnar, og eftir honum er
höfð setning sem gerð hefur verið að ein-
kunnarorðum þeirrar starfsemi sem þar fer
fram: „Listimar em ekki fyrir fámenna for-
réttindahópa heldur fyrir allan almenning.
Staður þeirra er ekki á útjöðrum hvers-
dagslifsins heldur í því miðju."
Svo vill til að það ^om í h(ut þess arki-
tekts sem hafði hannað fyrirhugáð óperuhús
í Rockefeller Center að skipuleggja Lincoln
Center, þegar þar að kom, og einnig að
hanna þá byggingu sem þar var að lokum
reist yfir Metropolitan-óperuna. Arkitektinn
er Wallace K. Harrison.
Sá sem þetta ritar á góðar minningar frá
því á fimmta áratug aldarinnar úr gömlu
Metropolitan-óperunni sem stóð við 39.
stræti og Broadway. Það er víst ekki ofsög-
um sagt að húsið var nú úrelt orðið og
hafði kannske aldrei verið alveg heppilegt
fyrir þá starfsemi sem þar fór fram. Það
þótti ekki glæsilegt að utan, var oft í hálf-
kæringi kallað „gula brugghúsið", þótti
minna á iðnaðarhúsnæði úr gulum múr-
steini. En salurinn var rauður, gyllt'or og
glæsilegur eins og tíðkaðist í svona húsum
á öldinni sem leið — og lengur. í hohum
voru margar stúkur fyrir styrktaraðila óper-
unnar og annað fyrirfólk, en þar voru lfka
mörg sæti sem höfðu vægast sagt mjög
takmarkað útsýni til leiksviðsins, og hiti gat
orðið lítt bærilegur uppi á fimmtu svölum.
Mikilvægur ókostur var að leiktjaldageymsl-
ur voru nær engar og varð að fara með
leikmynd hverrar sýningar út á gangstétt
að sýningu lokinni og til flutnings í geymsl-
ur. Þessar leikmyndir voru oftast ekki litlar
fyrirferðar. Þetta og margt annað olli óhag-
ræði, og þegar hér var komið sögu var
gyllinginjarin að flagna af gamla húsinu í
meira en einum skilningi.
Margir nafhfrægir hljómsveitarstjórar hafa stjórnað þeirri frægu hljómsveit New York Phiiharmonic. Hér eru þrir þeirra,
talið frá vinstri: Leopold Stokowski, Sir John Barbirolli og Bruno Walter. y
Hvemig til hefur tekist um þetta nýja
hús hef ég ekki aðstæður til að dæma. Það
er stílhreint að utan, að framan hvíla virðu-
legir hringbogar á háum súlum, en annars
er sú hlið að mestu úr gleri. Oneitanlega
vekur það furðu að sjá utau frá á svölum
*á framhlið hússins stóra stafla af gos-
drykkjakössum og öðrum sMkum vamingi.
Hvort tveggja er að þeir era ekki til prýði
og vekja auk þess gran um að einhverju
sé áfátt um geymslurými hér — rétt eins og
í gamla húsinu. En leiksviðið er sagt vera
á stærð við fótboltavöll, og í anddyrinu era
tvær grfðarstórar veggmyndir eftir snilling-
inn Marc Chagall, sem Islendingum er að
góðu kunnur frá því á Listahátíð í sumar,
og fleira er þar til prýði. Myndimar era
sagðar njóta sín best frá vissu sjónarhomi
utan dyra.
En höfuðstolt Metropolitan-óperannar er
að sjálfsögðu sá skari heimsfrægra söngv-
ara sem hún telur meðal starfsmanna sinna,
þótt flestir eða allir séu þeir á fleygiferð
milli stærstu óperahúsa heims og staðnæm-
ist sjaldan svo lengi á hveijum stað að unnt
sé að efna til samæfíngar með öðram þátt-
takendum í sýningu. Gallar slíkrar skipunar
era miklir, hversu skært sem stjömumar
ljóma.
New York Philharmonic
Fflharmoníuhljómsveit New York-borgar
hafði verið á enn meiri hrakhólum en Metro-
politan-óperan alla sína tfð og er þó röskum
40 árum eldri, stofnuð 1842. Til era heimild-
ir um að hljómsveitin hafí efnt til tónleika
20. maí 1846 til fjáröflunar fyrir tónlistar-
hús (Philharmonic Hall). Þetta vora söguleg-
ir tónleikar að því leyti að þama var frurn-
flutt í Ameríku níunda sinfóma Beethovens
og áheyrendur era sagðir hafa verið tvö
þúsund. En hagnaðurinn varð ekki nema
390 dollarar, og enn mátti Fílharmoníusveit-
in bíða síns húss í 116 ár.
En hljómsveitin á glæsta sögu, og þarf
ekki annað en nefna nöfn nokkurra þeirra
manna sem verið hafa fástir stjómendur
hennar um langan eða skamman tíma til
að færa mönnum heim sanninn um það.
Meðal þeirra era á þessari öld Gustav Mahl-
er, Wilhelm Furtwángler, Arturo Toscanini,
Brano Walter, Sir John Barbirolli, Dimitri
Mitropoulo, Leonard Bernstein, Pierre Boul-
ez og nú sfðast Zubin Metha (frá 1978).
Leopold Stokowski var fastur gestur á
stjómandapallinum 1946—50 og/ er enn
minnisstæður þeim sem þá sóttu tónleika í
New York. Athygli vekur að ailt era þetta
Evrópumenn að upprana nema tveir. Annar .
er Bemstein, sem fyrstur fæddra Banda-
ríkjamanna og lengst allra, a.m.k. á þessari
16