Lesbók Morgunblaðsins - 19.12.1988, Blaðsíða 8

Fagurterá
fjöUum núna
FJALLA-EYVINDUR Jóhanns Sigurjónssonar er eitt þeirra fimm íslenskra leikrita sem gjarnan eru nefnd þjóðleg
og sígild. Hin fjögur eru þá GALDRA-LOFTUR Jóhanns, GULLNA HLIÐ Davíðs Stefánssonar, SKUGGA-SVEINN
Matthíasar Jochumssonar og NÝÁRSNÓTT Indriða Einarssonar. Flestir sem komnir eru til vits og ára telja sig líklega
þekkja nokkuð til þessara verka, bæði efnis þeirra og persóna. Samt er það nú svo með Fjalla-Eyvind, sem hér er
til umræðu, að heil kynslóð er vaxin úr grasi án nokkurra kynna af þessu verki öðruvísi en þá hugsanlega af bókinni.
„Dimmlituð, skoleygð, svipill og ógeðs-
leg, “ er samtímalýsing um Höllu Jóhs-
dóttur. „BóIugraGnn, toginleitur, nokk-
uð þykkari eíri en neðri vör, “ segir
sama heimild um Eyvind Jónsson.
Teikning Eiríks Smith byggð á þessum
lýsingum.
' t\
Hugleiðing um Höllu í
FJALLA-EYVINDI
Jöhanns Sigurjónssonar
sem verður jólaleikrit
Þjóðleikhússins að
þessu sinni
eftir HAVAR
SIGURJÓNSSON
Fjalla-Eyvindur hefur ekki
birst á leiksviði íslensks
atvinnuleikhúss síðan
leikárið 1966-1967 að
Leikfélag Reykjavíkur
sýndi verkið, svo að sann-
arlega var kominn tími til
að Þjóðleikhúsið tæki það
til sýninga, en þar verður verkið frumsýnt
á 2. jóladag. f Þjóðleikhúsinu hefur verkið
ekki verið flutt síðan vígsluárið 1950.
ÞJÓÐTRÚ Og RÓMANTÍK
Það er næsta auðvelt að draga efnislegan
samnefnara milli þeirra verka sem nefnd
eru hér að ofan og talin eru okkar helsti
leiklistararfur. Efnislega leita þau öll fanga
í þjóðsögumar og þjóðtrúna, ýmist annað
hvort eða bæði, og öll eru þau rómantísk á
þann hátt að þau ýta undir og hampa ósk-
hyggjunni, draumlyndinu, hetjudýrkuninni
og óraunsæinu sem er sá efniviður er ímynd-
unaraflið smíðar úr þjóðsögur og ævintýri.
Þá er umgjörð verkanna, málfar og stað-
setning í tíma og rúmi btrndin íslensku
bændaþjóðfélagi 18. og 19. aldar; þjóðfé-
lagsgerð sem sífellt verður meira framandi
þeim kynslóðum sem hér vaxa upp. Hvort
tekst að vekja áhuga nýrra kynslóða á verk-
unum þrátt fyrir þessa annmarka er einnig
prófsteinn á hvort þessi verk geti kallast
sígild þegar lengra líður. Enn virðist það
ekki fullreynt. Tilraunir til að skapa þessum
verkum nýja umgjörð, bæði í sjónvarpi og
á leiksviði (Gullna hliðið og Skugga-
Sveinn), hafa ekki reynst fullkomlega sann-
færandi um sveigjanleika verkanna til
ferskra túlkana. Um verk Jóhanns Sigur-
jónssonar, Galdra-Loft og þó sérstaklega
Fjalla-Eyvind, gegnir reyndar nokkuð öðm
máli. Þar er á ferðinni mun þroskaðri og
metnaðarfyllri leikritun en í hinum þremur
sem til eru nefnd.
FJALLKONAN Fríð
Hvergi verður andstæðan milli þess sem
sagan og þjóðtrúin hafa skapað sameigin-
lega og svo aftur þess sem rómantísk hugs-
un elur af sér, jafn sláandi og í meðhöndlun
Jóhanns Sigutjónssonar á sögunni um
Fjalla-Eyvind og konu hans Höllu. Segir það
sitt um styrk leikrits Jóhanns að sköpun
hans á persónum þeirra Eyvindar og Höllu
hefur orðið þjóðtrúnni yfirsterkari — Halla
stendur flestum núlifandi íslendingum ljós-
lifandi fyrir hugskotssjónum sem hin heil-
steypta og göfuglynda kvenhetja er fórnar
öllu fyrir ástina. Þannig væri Halla Jóhanns
Siguijónssonar verðugur staðgengill fyall-
konunnar ef á þyrfti að halda. Sú Halla
Jónsdóttir, ekkja á Mið-Vík í Aðalvík á
Homströndum, sem heimildir geta um að
hafi tekið við Ejrvindi Jónssyni strokuþjófi
úr Arnessýslu, er þó allt annars konar per-
sóna og ógeðfelldari.
Höllu Jónsdóttur, ekkju í Grunnavíkur-
sókn á Homströndum, er þannig lýst á Al-
þingi 1765 að því er segir í Þjóðsagnasafni
Jóns Ámasonar: „Hún er lág og fattvaxin,
mjög dimmlituð í andliti og höndum, skol-
eygð og brúnaþung, opinmynnt, langleit og
mjög svipill og ógeðsleg, dökk á hár, smá-
hent og grannhent, brúkaði mikið tóbak. “
Þarf ekki sterkt ímyndunarafl til að sjá
þetta kerlingarhró fyrir sér, tautandi blóts-
yrði og spýtandi tóbaksleginum í allar áttir
samtímis. Pjallkonan fríða væri sannarlega
á villigötum í þessum félagsskap.
Þessi sama Halla fær einnig þann dóm
samtímamanna sinna að hún „væri lítt
grandvör", og svo þótti hún blendin í trúnni
að hún sótti nálega ekki kirkju eða hún
stóð fyrir utan kirkjudyr meðan messa var
flutt. Sagan segir að þau Eyvindur og Halla
hafi náðst nokkmm sinnum en jafnan slopp-
ið aftur úr greipum byggðamanna áður en
dómi varð yfir þau komið. „Þótti öllum gott
að skipta við Eyvind, en allt lakara við
Höllu því hún var harðleikin við börn og
vesalmenni, “ segir Jón Árnason. En verstan
dóm fær Halla fyrir meðferð sína á börnum
þeirra Eyvindar og verður ekki annað séð
en þjóðtrúin skipi henni þar á bekk með
öðmm þekktum illmennum íslenskrar al-
þýðusögu. Svo segir Jón Árnason um að-
farir Höllu við böm þeirra Eyvindar: „Haft
er það og eftir þeim Eyvindi og Höllu að
þau hafi átt börn saman í útlegðinni og að
hún sæi fyrir þeim öllum, en Eyvindur hafði
ekki getað komið þar nærri á meðan Halla
var að farga þeim. Mest hafði honum þótt
fyrir að missa eitt barnið; það var stúlka,
komin á annað ár. Höfðu þau ætlað að láta
hana lifa, en þá komu byggðamenn snögg-
lega að þeim svo þau urðu að forða sér og
gátu ekki komið baminu með sér, en Halla
hafði aðeins ráðrúm til að fleygja því fram
af björgum. “
Kvenhetjan Halla
Það er óneitanlega athyglisvert að Jóhann
Sigurjónsson skuli hafa komið auga á mögu-
leikana til sköpunar heilsteyptrar kvenhetju
í Höllu, þegar þjóðtrúin hefur skapað úr
henni rakið illfygli, sem er ekki aðeins
ófrýnilegt ásýndum, heldur er Halla einnig
sögð hálfheiðinn barnamorðingi. Áhrif þess-
arar sköpunar Jóhanns em einnig slík að
það er erfitt að gera sér í hugarlund að
fyrir fmmsýningu Fjalla-Eyvindar árið
1911, hafi hugmynd almennings á íslandi
um Höllu verið nær alfarið á verri veginn.
Svo hlýtur þó að mega álykta.
Ástarsaga þeirra Eyvindar og Höllu í
Fjalla-Eyvindi jafnast á við hið besta og
fegursta sem finnst í evrópskum bókmennt-
um, enda er ástin sú hreinar bókmenntir;
tær hugarsmíð skáldsins Jóhanns Siguijóns-
sonar í anda nýrómantíkur. Halla Jóhanns
á sér einnig aðrar fyrirmyndir en í Höllu
sögunnar. Skáldið nýtti sér hráefnið, sem
fólst í þjóðsögunni, en sneri sér síðan annað
eftir meira aðlaðandi efni til að steypa úr
kvenhetjuna Höllu. „„Skap Höllu er mótað
eftir sál danskrar konu,“ skrifaði Jóhann
Siguijónsson fyrir neðan persónulistann í
dönsku útgáfunum, “ segir í bók Helge Told-
berg, Jóhann Sigurjónsson. Toldberg leiðir
síðan líkum að því að fyrirmynd Jóhanns
að Höllu hafi verið annars vegar ástmey
hans og síðar eiginkona, Ingeborg Thiede-
man og hins vegar móðir hans, hin myndar-
lega húsfreyja á Laxamýri í Aðaldal.
Kári (Eyvindur) og Halla í I. þætti Fjalla-Eyvindar. Róbert Arnfínnsson og Inga
Þórðardóttir í hlutverkum sínum í hátíðaruppfærslu Þjóðieikhússins 1950.
8