Lesbók Morgunblaðsins - 14.01.1984, Blaðsíða 13

mótun þéttbýlisins en spái því
jafnframt, að viðhalds- og vernd-
unarsjónarmið verði þyngri á
metunum en fyrr.
Dagný
Helgadóttir
arkitekt
Að mínu mati skulu eftirfar-
andi meginforsendur liggja
fyrir verndun húsa: sögulegt gildi,
húsið sem hluti af umhverfi sínu,
fagurfræðilegt gildi og ástand
hússins.
Byggingarsögulega erum við ís-
lendingar ung þjóð. Okkar elstu
hús eru rúmlega 200 ára og ekki
ýkja mörg frá þeim tíma. Þegar
talað er um gömul hús á íslandi
eru það flest hús innan við 100
ára, sem er ekki ýkja hár aldur
miðað við byggingarsögu annarra
þjóða. Menningarsögulegur arfur
þjóða býr ekki hvað síst í húsa-
gerð. Byggingar standa sem tákn
hugsunar og ástands hvers tíma
bæði efnislega og andlega. Híbýli
fólks eru spegill lifnaðarhátta og
aðrar tegundir bygginga vitna all-
ar um þann ramma er umlék at-
hafnir fólks á hverjum tíma.
Okkar arfleifð í íslenskri húsagerð
liggur ekki í glæsilegum stórhýs-
um og höllum, þar sem tímar
slíkrar velmegunar hafa aldrei
verið hér á landi. Þegar vesöldin
var sem mest á íslandi, á tímum
einokunarverslunar Dana á s.hl.
18. aldar, létu Danir teikna og
reisa okkar veglegustu hús úr
steini, svo sem Bessastaði, Viðeyj-
arstofu, Hólakirkju, Stjórnarráðs-
hús og Tugthúsið. Þótt íslenskir
menn, Skúli fógeti og Magnús
Stephensen, hafi þar átt hlut að
máli, mega húsin teljast aldönsk,
engu að síður hluti af íslenskri
menningarsögu. Að torfhúsunum
slepptum eru okkar „fornu hallir"
timburhús, oft bárujárns-
klædd og byggð af vanefnum. í
augum margra „ómerkilegar fúa-
spýtur", en mér finnst slíkur
hugsunarháttur oft lýsa minni-
máttarkennd og óskhyggju um
glæstari fortíð. Eg held að sérhver
þjóð sé fátækari að búa ekki við
sitt sögulega umhverfi.
Vandinn við húsverndun er
hvað stærstur í þéttri bæjarmynd,
þar sem uppbygging krefst endur-
nýjunar. Hvaða skipulagssjónar-
mið eiga að ráða?
Að mínu mati hefur almennt
ekki tekist vel til í elsta hluta
Reykjavíkur, þar sem nýbygging-
ar fylla skörð gamalla húsa í götu-
mynd, enda eitt af vandasömustu
verkefnum arkitekta. Eins og
gömul og ný húsgögn geta klætt
hver önnur, eins er farið með
byggingar, ef vandað er til verks-
ins. Ekki eru öll hús jafn merkileg,
sögulega- eða fagurfræðilega séð,
og hvar skal draga þau mörk? Ég
álít það alltaf vera matsatriði
hverju sinni og taka beri mið af
þeim forsendum sem ég nefndi i
upphafi.
A undanförnum áratugum hafa
gömul hús verið rifin í stórum stíl
og almennt ekki verið álitin varð-
veisluhæf. Sem betur fer hefur
hugarfarið breyst á undanförnum
árum og er það til bóta. Verndun-
arhæf hús hafa oft grotnað niður
sökum skorts á viðhaldi, sem bein
afleiðing af því, að ekki hefur ver-
ið tekin ákvörðun af hálfu bæjar-
eða sveitarfélaga um, hvort hús sé
varðveisluhæft eða ekki. Þetta
leiðir af sér, að oft eru gömul hús
rifin, þar eð endurbyggingar-
kostnaður verður bæjarfélögum
eða einstaklingum ofvaxinn.
Mjög mikilvægt er því að bæjar-
félög taki skýra afstöðu til þessara
mála og flokki hús eftir friðar-
/verndunargildi, eins og þekkist í
nágrannalöndum okkar. Við verð-
um að gera okkur grein fyrir að
við erum síðasta kynslóðin, sem
getur tekið ákvörðun um, hvort
okkar elstu hús eigi að standa eða
hverfa.
Byggingarefni húss ræður
miklu um hvernig það eldist. Síð-
an um 1930 höfum við nær ein-
göngu byggt úr steinsteypu, sem
þýðir mun lengri aldur húsa.
Hvernig lítur svo myndin út eftir
önnur 200 ár, þegar afkomendur
okkar taka afstöðu til húsvernd-
unar? Danskur arkitekt sagði eitt
sinn „Et hus skal blive en smuk
ruin“ sem má túlka, að vanda skal
til byggingar strax í upphafi hvað
snertir byggingarefni og stuðla að
formfegurð í byggingarlist. Það
ætti að vera okkar besta framlag
til komandi kynslóða, hvað varðar
húsverndun.
Leifur
Blumenstein
byggingarfr æðingur
Leifur Blumenstein, bygg-
ingarfræðingur og starfs-
maður Reykjavíkurborgar, hefur
annast viðgerð og uppbyggingu á
gömlum húsum í Reykjavík síð-
astliðin 15 ár. Hann hefur líka
ásamt öðrum annast kennslu á
námskeiðum sem haldin hafa ver-
ið á vegum Fræðslumiðstöðvar
iðnaðarins og Byggingarþjónust-
unnar, en slík námskeið um
endurbyggingu gamalla húsa hafa
tvívegis verið haldin í Reykjavík
og einu sinni á Akureyri, og enn
eitt námskeið er fyrirhugað í
Stykkishólmi á næstunni.
Það kom fram í viðtali við Leif,
að endurbygging gamalla húsa
væri vandasamt verk og að við
slíka vinnu þyrfti jafnvel meiri
fagkunnáttu en við nýsmíði húsa.
Leifur var inntur frekar eftir
þessu starfi sínu á vegum borgar-
innar og fórust honum svo orð:
„Síðastliðin 15 ár hafa alltaf
verið í endurbyggingu eitt eða
fleiri gömul hús á vegum bygg-
ingadeildar borgarverkfræðings.
Þessi hús standa flest í kringum
Tjörnina og má þar til nefna Fri-
kirkjuveg 1 (Miðbæjarbarnaskól-
ann) og Fríkirkjuveg 3 og 11. Þar
að auki Tjarnargötuhúsin nr. 11,
20 og 33, Iðnskólann gamla og
Búnaðarfélagshúsið, Söluturninn
á Lækjartorgi og húsið Höfða við
Borgartún.
Endurbygging þessara húsa
hefur verið fjármögnuð beint úr
borgarsjóði og borgaryfirvöld
hafa tekið ákvörðun um fram-
kvæmdir hverju sinni.
Ég verð var við það að viðhorf
almennings til endurbyggingar
gamalla húsa hafa breyst mjög í
jákvæða átt á undanförnum árum,
enda er nú að berast hingað til
lands sú alda sem hefur gengið yf-
ir Vestur-Evrópu varðandi þessi
mál síðustu áratugi.
Þessari öldu fylgja vissar breyt-
ingar í atvinnulegu tilliti. Atvinna
í byggingariðnaði flyst meira yfir
á svið endurbyggingar og viðhalds
en fyrir árið 1970 var hún að
mestu fólgin í nýbyggingum.
í Kaupmannahöfn til dæmis
hefur dregið verulega úr nýbygg-
ingum og eru nú nánast einu bygg-
ingarframkvæmdir við endur-
byggingu í eldri hverfum eftir því
sem danski arkitektinn Curt von
Jessen hefur tjáð mér, en hann
kennir þessa grein við Listaaka-
demíuna þar í borg.
í Vestur-Þýskalandi er sama
upp á teningnum. Ég sótti ráð-
stefnu i Wiesbaden um endur-
byggingu gamalla húsa á vegum
borgarinnar árið 1979. Þar kom
fram að 40% af því íbúðarhúsnæði
sem tekið var til notkunar í
Vestur-Þýskalandi þá var endur-
byggt og reiknað var með hækk-
andi prósentutölu.
Þessi mál hafa þó ekki gengið
þrautalaust þar frekar en annars
staðar þar sem þessi breyttu við-
horf hafa verið að skjóta rótum. í
Frankfurt, svo dæmi sé tekið, hafa
deilur um þetta staðið í 30 ár. Þar
var efnt til samkeppni um endur-
byggingu gamalla húsa í tiltölu-
lega litlum miðborgarkjarna.
Reyndar voru á svæðinu rústir frá
Rómverjatímanum eins og nafnið
á hverfinu ber með sér, Römer-
berg.
Þeir sem hlutu fyrstu verðlaun í
þessari samkeppni, leystu verk-
efnið á þann veg að við uppbygg-
ingu á svæðinu skyldi ekki stuðst
við neina eina meginreglu um það
hvernig að þessu skyldi staðið.
Mælikvarðinn var látinn taka mið
af því sem fyrir var og síðan beitt
mismunandi aðferðum sem skipt
var í þrjá meginflokka.
f fyrsta lagi: Byggð skyldi ná-
kvæm eftirlíking af miðaldahúsi
(það gilti raunar aðeins um eitt
hús).
í öðru lagi: Byggð skyldi ná-
kvæm eftirlíking af ytra útliti en
innréttingar lagaðar að nútíma-
kröfum.
í þriðja lagi: Byggð skyldu hús
eftir sama mælikvarða og þau sem
upphaflega stóðu, en með nútíma
byggingaraðferðum.
Mér er óhætt að fullyrða að
greinileg stefnubreyting hefur
orðið varðandi þessi mál í allri
Vestur-Evrópu. Nú er höfuð-
áhersla lögð á að endurbyggja og
bæta gömul hús sem varðveislu-
gildi hafa. Ástæðan til þessa getur
verið margþætt. M.a. mætti nefna
að verðmætamat fólks hefur
breyst. Æ fleiri virðast leggja
meira upp úr litlu þægilegu hús-
næði nálægt miðkjarna í borgum,
þar sem menn þurfa stutt að fara
til að sækja vinnu, þjónustu og at-
hafnir á menningarsviðinu og
vilja kosta til þess töluverðu fé,
því þetta er dýrt í framkvæmd,
hvort sem verkið er unnið á vegum
einstaklinga eða hins opinbera.
Hins vegar niá geta þess að víða
um lönd geta menn í slíkum tilvik-
um fengið hagstæð lán hjá opin-
berum aðilum. í Noregi fæst t.d.
allt að 80% af endurbyggingar-
kostnaði að láni, en þar í landi er
lögð mikil áhersla á varðveislu
gamalla húsa.“
Að lokum sagði Leifur:
„Spurningunni um það hversu
langt eigi að ganga í verndun
gamalla húsa get ég svarað í
stuttu máli:
Að mínum dómi þarf að meta
hvert einstakt hús fyrir sig. Og
hversu langt á að ganga hlýtur að
taka mið af því fjármagni sem
opinberir aðilar og einstaklingar
eða samtök vilja leggja í þessa
hlið menningarmála."
SKUTLAÐU ÞERTILKANARI25 JANUAR
OOTT FÓLK
URVAL xjtsÍTK Samvinnuferdir-Landsýn FLUGLEIDIR
Veðurguðirnir á Kanarí eru í sumarskapinu um þessar mundir,
því þar suðurfrá er sól og hiti. í beinu framhaldi af kulda-
legum veðurkortum og ófærð hér heima á Fróni
þessa dagana ákvað Kanaríklúbburinn að
auðvelda fólki að komast suður í sólina
Við bjóðum frábær greiðslukjör í ferð-
ina 25. janúar: 5.000 krónur út og
eftirstöðvar til 5 mánaða. Verðið er frá
25.589 kr. fyrir 3 vikur, miðað við 2
í hótelíbúð. Við bjóðum úrval frábærra
gististaða; hótelíbúðir, hótelherbergi
eða smáhýsi. Við fljúgum í beinu leigu-
flugi til Las Palmas og þar tekur Auður
fararstjóri á móti fólki og sér um að allir
hafi það sem best.
Skutlaðu þér með þann 25.!
.ESBOK MORGUNBLAÐSINS 14. JANÚAR 1984 13