Lesbók Morgunblaðsins - 14.01.1984, Blaðsíða 7

MATTHÍAS
JOHANNESSEN
VILTUVERA
MEM?
Þrándheimur. Gömul hús medfnm Niðaránni.
slendingur á ferð um Noreg ber hann ósjálf-
rátt saman við eylenduna sína, nær skóglausa
og hrjóstruga, og spyr sjálfan sig þeirrar
spurningar hvers vegna forfeðurnir yfirgáfu
jafngott land til að rótfestast í þessu nakta,
erfiða umhverfi á íslandi, sem þá var að vísu
vinalegra en nú. Það voru skattarnir og ófrels-
ið, svarar hann sjálfum sér. En það svar dugir
skammt. Frelsið var þolanlegt miðað við landgæði í
Noregi og skattarnir viðráðanlegir. Að vísu lagði Har-
aldur hárfagri skatta á forfeðurna og fann svo upp það
snjallræði þegar þeir flykktust úr landi að selja þeim
brottfararleyfið, eins og lýst er í Landnámu. Austur-
þýzk stjórnvöld hafa tekið upp svipaða skattastefnu nú
á dögum — með sama árangri. Fólkið flykkist úr landi,
þrátt fyrir allt.
Þessir landflóttaskattar sýna vel hugmyndaflug Nor■
egskonungs. En hann hefur samt staðið austur-þýzkum
stjórnvöldum að baki íþeim efnum þegarhaft er íhuga
að þeir selja Vestur-Þjóðverjum þegna sína. Þeir hafa
þannig gengið feti lengra en Noregskonungur í skatt-
heimtu. En þrátt fyrir stefnu hans hygg ég að margir
norskir víkingar hafi farið úr Noregi af ævintýraþrá, en
ekki af pólitískum ástæðum. Þeir fluttu gamla landið
með sér til nýja landsins, eins og ótal örnefni sýna, og
þarf ekki annarra vitna við þegar færð eru rök fyrir því
að fsland hafi einkum byggzt frá Noregi. Svo að ekki sé
talað um tungumálið sem þeir fluttu með sér. Þeir sem
tönnlast á því að fsland hafi helzt verið byggt af frum
hafa ekki — a.m.k. ekki enn getað sýnt fram á að hér sé
töluð keltnesk tunga.
fslendingur á ferð í Noregi er viðstöðulaust minntur á
uppruna sinn. Þar minnir önnur hver þúfa á fornar
sögur og er til að mynda gaman að horfa yfir þann fjörð
sem er einna eftirminnilegastur í Noregi, en hann heitir
Turifjord og er firnastórt stöðuvatn í Hringaríki. Al-
gengt var að Norðmenn kölluðu slík vötn firði. Þar er
Bönsnes sem kemur við sögu í Ólafs sögu digra.
Við stöndum á Krókkleifa í Hringaríki milli Dramm-
en og Asker við Óslóarfjörð og horfum yfír æskustöðvar
Ólafs helga þar sem hann ólst upp hjá ríklundaðrí móð-
ur sinni, Ástu, og Sigurði sýr, fóstra sínum, óágjörnum
og fríðsömum manni með konungstign. En að baki eru
fiallskleifar og skógarnir miklu sem ná alla leið til
Óslóar, en þeir eru ævintýraheimur Asbjörnsens. f
þessum skógum komst hann fjögurra ára undan bjarn-
dýrínu sællar minningar og er sú frásögn fyrsta smá-
sagan í norskum bókmenntum. Asbjörnsen fléttar
ævintýrum inn í eigin reynslu oggefur það frásögninni
sérstæðan og persónulegan blæ. Slíkur frásagnarmáti
er óþekktur í íslenzkum þjóðsögum.
ólafur helgi heimsótti Bönsnes og talaði þá um það
við móður sína, að Haraldur harðráði, hálfbróðir hans,
ætti einnig eftir að verða Noregskonungur, eins og
frægt er. Frásögn þessi er öll með eyrnamarld Snorra
sjálfs, svo hnýsileg sem hún er.
Nokkru síðar vorum við í hámessu í Niðaróssdóm-
kirkju, en þaðan var svo haldið að Stiklarstöðum þar sem
sólin brauzt gegnum hvít skýin og fylgdi okkur eftir á
göngunni. Minnti einnig á ólaf helga. Ogjarteikn hans.
í Noregi minnir margt á fsland og íslenzka sögu.
Fornar bókmenntir og snilld þeirra sem kenndu okkur
að hugsa og lifa. En þar er einnig margt sem minnir á
samtímaviðskipti íslendinga og Norðmanna svo að ekki
er nauðsynlegt að tóra fastur í fornöldinni til að geta
notið þess umhverfis sem kalla má vöggu íslenzkrar
menningar. En það sem er nýtt hefur tilhneigingu til að
verða utangátta í svo sögufrægu umhverfi.
Ungur heyrði ég Herman Wildenvey lesa ljóð sín í
Reykjavík, svo og Arnulf Överland þegar hann kom og
varaði okkur með ljóðalestri sínum við alræðisstjórn,
sem þá var í óða önn að leggja undir sig lönd og sið-
menningu Evrópu. ógleymanleg voru þessi skáld þegar
þau sáðu frækornunum í óharðnaða sál ungs drengs
sem vissi ekkiþá hve kröfuhörð sú list er ssm þeir voru
fulltrúar fyrir. Orð þeirra voru ekki eins ognæturþunn-
ur ís, heldur eins og sá grundvöllur sem hægt er að
byggja á nýjan heim. Nýja veröld sem skírist í hellogum
víga og vopnabraks. Ádeila þessara skálda var hvöss
eins og eggjar axarblaðs. Nú liggja þeir báðir í Kirkju-
garði frelsara vors, hlið við hlið, og á legsteini Wilden-
veys stendur: Er nokkurt ljóð eftir dauðann? Nú vita
þeir báðir svarið. Eða þeir vita það ekkiIEn við höldum
áfram að lesa Ijóð þeirra eins og ekkert hafi í skorizt.
Þó að þessi norsku ljóðskáld Iifi ekki annars staðar en í
verkum sínum er það nógu gott umhverfi fyrir hvern
sem er. Málaðu líf þitt, sagði Munch. Eitt helzta ljóð-
skáld á nýnorsku nú um stundir, bóndinn í Seljord á
Þelamörk, Halvor Sandsdalen, sagði mér, að barnabarn
hans hefði einhverju sinni sagt við hann: „Þú ert alltaf
að leita að minningum þínum, afi.“
Það er mikil saga í orðum. Og hvert orð er heimur út
af fyrir sig. Flest orð íslenzk eiga ættir að rekja til
Noregs. Sögnin að hugsa er t.a.m. úrsömu orðfjölskyldu
og hugen, sem merkir að muna. Ég sagði Sandsdalen
hvað sögnin merkti á íslensku, og svaraði hann þá:
„Hugurínn man og hugsar.“ Við töluðum margt um
íslenzka og norska tungu. Hann sagði mér að norska
sögnin að masa merkti að nudda eða tala mikið. Norð-
menn nota orðið sta um staðan hest. Þeir segja ekki
weekenden eins og Danir heldur helgen. Það er notaleg
tilbreyting. Þróun norskunnar ætti samt að vera okkur
fslendingum í senn íhugunarefni og viðvörun.
Það er ekki nóg að hafa hreinan fána, það verður líka
að hafa hreint mál, sagði Arne Garborg, eitt helzta
skáld Noregs á sínum tíma og bjó í Asker skammt þar
frá þar sem Ivar Orgland býr nú ásamt Magnhild, konu
sinni. En Björnson hugsaði meira um fánalitina en
þetta hreina mál sem Garborg talaði um. Enginn var
samt meiri Norðmaður en Björnson. Honum dugði
ríkismálið. Um hann orti Hamsun Ijóð, sem að skáldsýn
og styrk minnir einna helzt á Einar Benediktsson þegar
hann er í essinu sínu. En nú um stundir er landsmálið,
eða nýnorskan, sem hefur þróazt með svipuðum hætti
ogfæreyska, merkasti farvegur norskrar ljóðlistar.
í Kristskirkjugarði er skáldaþing. Þar liggja margir
helztu ritsnillingar Noregs fyrr og síðar. Agröf Ivars
Aasens, föður nýnorskunnar, er fallegur steinn sem á er
letrað með fornri íslenzkri stafsetningu erindið Deyr fé,
deyja frændr. Á næstu grösum við Wildenvey og Över-
land hvíla Ibsen, Björnson og BIix, sem talinn ermesta
sálmaskáld Norðmanna og orti á nýnorsku. Hann dó
1902. Eftir hann er sálmurinn þekkti:
Gud signe várt dyre fedreland
og lat det som hagen blöma!
Við syngjum Hvað bindur vorn hug með sama lagi og
Gud signe várt fedreland. Það sem minnir okkur á
dauðann er frelsissöngur í Noregi.
Eins og Munch málaði líf sitt þannig hafa skáldin
skrífað lífsitt á bækur. Ljóð þeirra eru ævisögur eins og
málverk Munchs. Og margt hafa íslenzk skáld sótt í
þetta skáldaþing sem blasir við augum hér í Kirkju-
LESBÖK MORGUNBLAÐSINS 14. JANÖAR 1984 7