Lesbók Morgunblaðsins - 14.01.1984, Blaðsíða 8

VILTU VERA MEM?
garði frelsara vors í Ósló. Jafnvel Litli lækurinn eftir
Pál Ólafsson sem er svo nálægt talmáli að undrum
sætir á sér fyrirmyndir hjá Björnson. Lestu bara Litla
lækinn, sagði faðir minn við mig þegar ég var að stauta
mig fram úr ljóðum þjóðskáldanna barnungur. Þannig
yrkir Wildenvey einnig og hafa íslenzk skáld af því
lært. Hefur það nokkuð upp á sig að vera að yrkja? var
Sandsdalen eitt sinn spurður í sjónvarpi. Einhverju
máli hlýtur það að skipta, svaraði skáldbóndinn, því að
það fyrsta sem barnið heyrir eru vögguljóð af vörum
móður sinnar og það síðasta sem yfir því er sungið eru
sálmarnir við útför þess.
Þegar við komum að Stiklarstöðum norðan við
Þrándheim var logn veðurs, en allþungbúið. Við litum
yfir grasigrónar hæðirnar og dáðumst að trjábeltunum.
En þá brauzt sólargeisli úr skýjabólstrunum og sólstaf-
ur náði til jarðar og þótti okkur það jarteikn mikil og
eins konar innsigli þeirra miklu atburða, sem hér urðu
1030.
Við vorum nýkomin úr Niðaróssdómkirkju ásamt
Þorgerði Ingólfsdóttur og Knut 0degárd, skáldi frá
Raumsdal, og höfðum gengið til altaris á uppstign-
ingardag í þessum mesta helgidómi norrænna manna.
Andi Geisla og Lilju var allsráðandi í þessu nákomna
umhverfi og á kirkjuveggnum blasti við okkur andlits-
mynd af Þorláki helga ungum og minnti á fagurlitaðan
glugga með mynd hans í dómkirkjunni í Lincoln á Eng-
landi þar sem hann þjónaði Guði og ávann sér ódauðleg-
an orðstír, ekki síður en heima á Islandi. Síðar birtum
við ljóð Knuts 0degárds um æskuslóðir hans. En þessu
greinarkorni fylgja þýðingar mínar á ljóðum annarra
landsmáisskálda, sem við hittum í Noregsferðinni.
En það sem íslendingi verður þó helzt til umhugsunar
á ferð um Noreg er tungan, þessi framlenging tilfinn-
inga og hugsana forfeðra okkar; þessi farvegur sameig-
inlegra erfða og uppruna.
Það er mikilvægt fyrir íslendinga að ferðast um sögu-
ríkar byggðir Skandinavíu og gera sér grein fyrir for-
sendum tilveru sinnar og þeim arfi sem ein kynslóð
hefur tekið við af annarri. Það hefur eik, er af annarri
skefur, segir í Eddukvæðunum. Þannig getum við einnig
rifjað upp sögu Ólafs Tryggvasonar sem stofnaði
Þrándheim þegar við stöndum við bryggjuhúsin við Nið
og hugsum til þeirra kirkjuhöfðingja sem hingað sóttu
púðrið í andleg skothylki sín. í Björgvin getum við barið
Hákonarhöllina augum og minnzt þess konungs sem
reisti hana og stjórnaði íslandi eftir 1262. Og svo getum
við skroppið til Lundar, Brima og Kaupinhafnar og
höfum þá komið til fimm höfuðborga íslands á einu
bretti. I Lundi stóð Jón Ögmundarson undir grásvartri
hvelfingu dómkirkjunnar og söng svo fagurlega að erki-
biskupi leit aftur ásamt kórbræðrum til að sjá hvaða
söngfugl var kominn í þennan griðastað katólskrar
menningar og hafði erkibiskup þó forboðið bræðrum sín-
um að líta um öxl undir aftansöng á hverju sem gengi.
En mikilvægast er þó að sjá svart á hvítu hvernig
norrænt mál hefur flosnað upp í þessum löndum og
breytzt á löngum tíma í skrýtnar mállýzkur. Þó eimir
eftir af íslenzku sums staðar í Noregi, sauirnir mínir,
sagði norskur bóndi við mig í Sogni. Tað veit ég ekkji,
sagði ung stúlka, þegar ég spurði hvenær næsta ferja
færi. En kynni af málþróuninni á Norðurlöndum brýna
og vekja okkur til meðvitundar um þá skyldu að standa
vörð um tunguna því að án hennar yrðum við íslend-
ingar ekki annað en rótlaus flökkuþjóð án einkenna,
forsendulaus í upplausn og rótleysi samtímans.
Það sem áður hét Bergheimum í Noregi er nú kallað
Bærum. Og það sem hét Sæheimr á fornri norskri tungu
er nú kallað Sem. Rjúkandi er orðið að Rjúkan, segir
Þórhallur Vilmundarson í Grímni. Sæheimsvatn er nú
Semsvatn. Ég hélt í fyrstu að þetta væri úr syndaflóðs-
sögu Nóa: Sem, Kam og Jafet! Slíkt afhroð hefur tunga
feðra okkar goldið í aldanna rás austur þar, að því er
málfróðir menn sögðu mér. Haraldur krónprins býr á
setri sínu við Asker og heitir nú Skaugum. Það er komið
úr þágufallsmyndinr.i Skógheimum og hefur þannig
eins og margt annað í norskri tungu farið veg allrar
veraldar, og engu líkara en frændur okkar í Skandina-
víu hafi glatað þessu megineinkenni sínu, tungunni,
vegna þess þeir nenntu ekki að bera hana fram; eða
hirtu ekki um það. Og nú er svo komið að enginn veit,
hvað Bærum eða Sem eða Skaugum merkir, eða þau
óteljandi orð önnur sem afbakazt hafa með sama hætti.
Vesalings heiðlóan á Dofra er orðin að skrípamyndinni:
heiló. Ekki hefði höfundur Konungs skuggsjár, norskur
maður á 13. öld, sætt sig við svo lausbeizlaða þróun
tungu sinnar og hefur hann þó áreiðanlega verið ná-
kunnugur ýmsum mállýzkum í Noregi um sína daga.
Það er svo sannarlega ástæða til að draga alvarlegar
ályktanir af málþróuninni í Noregi og kenna unglingum
að tala íslenzku í skólum og gera kröfur til þess þeir tali
einnig íslenzku sem á annað borð þykjast fjölmiðlafær-
ir. Það er ekki einasta að menn séu farnir að „myndseg-
ulbandvæða" íslenzka tungu, heldur heyrist nú æ oftar
a fyrir æ, u fyrir au og u fyrir ö svo að dæmi séu tekin.
Einhver talaði nýlega um hustbrim, hufuð og hufunda,
annar um fut, narbuxur og djúpa lagð við Granland,
enn annar um suluvöru og miviggudag. Innan skamms
verður íslenzk tunga horfin og Skaugum, Bærum og
Sem tekið við ef ekki verður aðhafzt. í bezta falli að
barnamál verði alls ráðandi íslenzka. Krakkarnir segja
hver við annan: Viltu vera mem?, sem merkir: Viltu
vera með mér? Barnamál, það er sök sér. En vonandi
verður barnamál ekki sú eina íslenzka sem töluð er,
þegar fram líða stundir. Það verður ekki undir neinum
öðrum komið en okkur sjálfum.Við skulum láta okkur
nægja Sálminn um blómið og þá upphöfnu ritsnilld,
sem þar hefur vaxið úr ómótaðri veröld barnsins. Lass-
fossar, Gard-Loftur, reröu og rykkrussa eru spaugileg og
vandmeðfarin blæbrigði úr þessari æfintýraveröld.
Miklar umræður hafa sem betur fer farið fram bæði í
Lesbók og Morgunblaðinu um íslenzka tungu. Ungur
íslenzkukennari, Sverrir Páll Erlendsson, skrifaði t.a.m.
stórathyglisverða grein, Mál er að mæla ..., í Mbl. 13.
des. 1983. Hún er alvarleg varnaðarorð um þá hættu,
sem tungu okkar stafar af þeirri flatlendisþróun, sem
nú á sér stað, ekki sízt í sambandi við áherzlur og
framburð. Ef við stingum ekki við fæti, gerum harðar
kröfur til Alþingismanna, fjölmiðla, kennara og sjálfra
okkar (heimila, barna og unglinga), dagar íslenzka
tungu uppi eins og austanhafs, þar sem hún varð að
steini eins og fyrrnefnd dæmi sýna. Sverrir r<m bendir
á mjög óhugnanleg hættumerki, raunar svo hroðaleg að
við verðum að fara að kenna framburð í útvarpi, sjón-
varpi og skólum, ef við ætlum ekki að verða viðskila við
arf okkar og menningu. Og hvað eigum við þá eftir?
Þorsklaust haf og verðlitla orku, eins og nú blasir við.
Dæmi um hættumerki: lög unga fólsins. , Frandi minn
sem er lakknir hann á jappa sem er graddn. Kvattlara
geráttir? dassgrá útvarps, Þissgaland, kjarrlekur, flitt-
aðér, leiktu vimmig. Svo að ekki sé nú talað um það,
hvernig farið er að flytja aðaláherzlu orða, eitt helzta
einkenni íslenzkrar tungu, af fyrsta atkvæði á annað,
þriðja eða jafnvel fjórða atkvæði: verðbólguáhrif, suð-
vestan, verðbólgan verðbólguáhrifin o.s.frv. Ég lýk svo
þessum þætti hugleiðinga eftir Noregsför með samtali,
sem Sverrir Páll Erlendsson fullyrðir, að sé nútímaís-
Ienzka:
Hæ.
Hæ.
Hvaseiru?
Gottbra.
Kvattlara faráttir?
Kvasseiru?
Kva attlara fará ettir?
Kvarta seia mar?
Kva attlaru a fara, seiég.
Ég skiligi hvaðúrt a reina seia.
Djösis ass nertu. Ertigi meiru?
Láttigi sona. Reindu bara tala harra. Ég heirigi al-
mila íðér.
Ég gedigi tala harra. Herðannas. Attlariggjað koma
uppidir mokkur?
Ég veidigi. Já vísta fara til lakknirs.
Akkuru? Er eikk vaðér?
Érme verkí maganum.
íllt íonum?
Obb oss la.
Ve sen. Á éa koma meðér?
Nei, é reddus alveg. Ég bara kemstigi uppidir mukkur
meðan ér hjáðussum lakknir.
Gedurigi komiðá bará ettir?
Jú, ábiggilega.
ókei. Vertu ðáigi leingi.
Neinei.
Altilæ, séðigðá.
Ókei, bæðá.
Blesar.
Helgi Hálfdanarson segir í niðurlagi greinar sinnar
um málrækt (Mbl. 3. jan. ’84), að þau tvö boðorð sem þar
skipti mestu máli séu: íhaldssemi og gífurleg íhalds-
semi. Hann hefur oft verið útvörður, þegar íslenzk
tunga hefur þurft á að halda. Ég læt mig að vísu litlu
skipta, hvort við sunnlendingar segjum taga og láda, en
norðlendingar taka og láta. Slíkt eru engin óeðlileg
blæbrigði á tungu sem er að þróast á vörum lifandi
fólks, auk þess sem sunnlendingar geta vart lært harð-
hljóðin, svo að rétt sé, frekar en norðlendingar
hv-hljóðið. Sunnlendingur næði ekki réttri röddun í orð-
um eins og stúlka og mjólk, auk þess sem slíkur fram-
burður yrði tilgerðin einber. Slíkt getur engum sköpum
skipt, a.m.k. ekki ef við þekkjum okkar vitjunartíma og
komum með kennslu og ákveðni í veg fyrir að láda verði
la og taga ta eins í frændþjóðamállýzkum okkar og
Helgi bendir á. En slík þróun væri að vísu í ætt við efni
þessarar ferðagreinar frá Noregi. En ráðumst fyrst að
helztu hættunum eins og flámælinu á sínum tíma. Blæ-
brigðin eru skemmtileg tilbreyting, ef þau eru innan
hóflegra marka.
Mállýzkutilbrigðin í Noregi eru einu eftirlegukindur
fornrar norrænnar tungu, sem gaman er að, þótt við
íslendingar kunnum ekki alltaf að meta þær vegna ná-
vistar við dönsku og systur hennar, ríkismálið (sem
hafa einnig verið farvegur mikilla bókmennta — en það
er annað mál). En mundi okkur ekki vera hollast að líta
í eigin barm? „Milli mín og þín eru þúsund ár,“ sagði
gamall alþýðumaður við mig fyrir þrjátíu árum. „Ég er
samtímamaður Egils Skallagrímssonar." Ég skildi ekki
þá til hlítar, við hvað hann átti. Nú skil ég það betur.
Tungutak hans var gullaldarmál — án þess hann vissi
það sjálfur. Það væri óskemmtilegt, ef snara þyrfti
Snorra, Eddu eða Laxness á það hrognamál, sem hér að
framan er vitnað í og tekið úr grein Sverris Páls Er-
lendssonar. Öll berum við ábyrgð á þessari aðför að
tungunni. Boðorðin tvö um íhaldssemi og gífurlega
íhaldssemi eiga rétt á sér, a.m.k. í augum þess sem
hefur fengið sína „lexíu" á lærdómsríkri ferð um Noreg.
HALVOR J.
SANDSDALEN
Er ég frjáls?
Eins og járnklær
um háls mér:
Á hverri sekúndu
grætur barn
af hungri.
Á hverri sekúndu
blæðir barni
ogþað þjáist.
Ogþað grillir
íhvítgrá andlit
í kæfandi angist
og ég spyr:
Er égfrjáls?
26.
Stokkönd
með nýsnævi
í vængjum
flýgur upp
af hylnum.
Gul
morgunstjarna
situr eftir.
jr
I niði Þjórsár
Þrjú norsk skáid saman komin í Valdres. Frá
rinstri: Jui Hagenes, Irar Orgland og Trygve
Björgo.
NORSK
UÓÐ
ILEIÐINNI
Ragnhildur Greipsdótth
stattu upp úr öskunni
og þerraðu brjóst þín
í ágústvindinum.
Hann hefur hlaðið sand
meðan þú svafst
í þúsund ár.
Bær manns þíns
hefur verið grafinn upp
og axirnar taldar,
snarkið í eldinum
eins og nóttina
sem þeir reyndu allir
að flýja örlög sín.
Nýju vatni
er hellt í steinker
og farið eftir kornkippu
sést enn í búrinu.
Nógu lengi
hefur vindurinn
hlaðið upp sandkeilur
yfir þig og tröllkonurna
í auðninni.
Nógu lengi
hafa Meybrjóstasléttun
íÞjórsárdal
geymt sína dauðu.
Guð einn veit hvað þeir
sem reistu bú
í eldsglampanum
frá Heklu
og niði af Þjórsá.
Niöarósdóinkirkja að utan og innan.
8