Lesbók Morgunblaðsins - 14.01.1984, Blaðsíða 11

Nanna
Hermannsson
borgarminjavörður
Irauninni ætti verndun húsa
ekki að vera okkur erfið, því
að alflestar gamlar byggingar sem
við eigum eru vel nothæfar. Hér
eru fáar byggingarminjar sem við
þurfum að halda við einungis
vegna minjagildis, einsog til dæm-
is torfbærinn á Keldum. Víða í
öðrum löndum eru kastalar og
guðshús sem lítið notagildi hafa
en þykja svo merk að þeim er
haldið við með ærnum tilkostnaði,
svo sem miðaldakirkjan í Kirkju-
bæ í Færeyjum, Sívaliturn í Kaup-
mannahöfn og Tower of London.
Ein af elstu byggingarminjum
okkar í Reykjavík er stjórnarráðið
frá um 1770. Hið gamla hús
Menntaskólans í Reykjavík er
tímamótabygging frá 1846. Bæði
húsin eru friðað einsog nokkrar
aðrar gamlar opinberar byggingar
sem allar eru í fullri notkun þótt
litlar séu miðað við þá starfsemi
sem þær eiga að hýsa.
Þegar Reykjavíkurborg 1978 lét
friða allmörg stór timburhús frá
því um aldamót einsog Miðbæj-
arbarnaskólann og gamla Iðnskól-
ann tók hún með því stefnu með
verndun m.a. umhverfis Tjarnar-
innar sem eldri skipulagstillögur
höfðu viljað umturna.
Friðun táknar að byggingin sé
svo merk að sérstakar ráðstafanir
þurfi til að hún fái að halda útliti
frá ákveðnum tíma. Viðhalds-
kostnaður getur þá orðið meiri en
ella og er húsfriðunarsjóður m.a.
til þess ætlaður að veita styrk þeg-
ar þannig stendur á.
Fáeinar byggingar eru friðaðar
með þeim hætti að þær eru fluttar
í safn. Þetta er önnur hlið á hús-
friðun. Húsin eru varðveitt án
þeirra breytinga sem hefði þurft
ef enn væri búið í þeim og húsin
eru til sýnis bæði að innan og
utan. Tilgangur útisafna er ein-
mitt að fræða um gömlu húsin og
auka skilning fyrir sögunni í um-
hverfinu. Flutningur húsa í safn
er þannig angi af húsverndun sem
snertir fáein hús og á að stuðla að
þekkingu á hinum mörgu sem
áfram eru notuð.
Oft á ekki að vera þörf á friðun
þó hús sé gamalt og verðmætt
fyrir umhverfi sitt. Samkvæmt
byggingarreglugerð þarf að sækja
um leyfi til allra breytinga á hús-
um. Ef yfirvöld hafa ákveðna
stefnu um verndun ætti ekki að
þurfa sérstaka friðun heldur væri
nóg að fylgja byggingarreglugerð-
inni. Þetta gerist náttúrulega ekki
nema vilji sé fyrir hendi bæði hjá
eigendum og hjá byggingarnefnd.
Þó að haldið sé í heildarsvip
byggðar þýðir það ekki að ekki
megi gera við og breyta þar sem
þess þarf og jafnvel fjarlægja ein-
stök hús. Mestur vandi virðist
vera að byggja inn í eldri byggð
svo vel fari.
Reynslan hefur sýnt að þótt
nýtt skipulag geri ráð fyrir sam-
ræmdri byggð af nýrri gerð, ris sú
byggð ekki á einni nóttu og við
þurfum að búa við millibilsástand.
Á meðan breytast viðhorf og að-
stæður.
Það er langt síðan miðpunktur
Reykjavíkur tók að færast í aust-
ur, enda hefur það verið staðfest
með byggingu nýja miðbæjarins.
Það þýðir að þörfin fyrir að breyta
eldri byggðinni er orðin minni og
nú er farið að reisa þar íbúðarhús
í stað skrifstofu- og verslunarhús-
næðis sem þarf miklu meira rými.
Það ætti ekki að vera svo erfitt að
laga íbúðarhús að byggðinni sem
fyrir er. Mestmegnis eru þar frek-
ar lítil hús sem standa stök í
garði. Það hefur einmitt sýnt sig
nú undanfarið að eftirspurn er
mest eftir litlu húsnæði.
Gömlu hverfin eru metin meira
en áður enda er búið að breyta
lánum þannig að nýtt bárujárn
glansar víða á húsum. Þetta á ekki
síst við um Þingholtin og Vestur-
bæinn. Þar á milli er hinn eigin-
legi gamli miðbær Reykjavíkur,
Kvosin. Umgjörð hennar er að
komast í allgott horf. Bernhöfts-
torfan er í endurnýjun og fram-
hlið húsanna orðin falleg. Mið-
bæjarskólinn og stóru húsin við
norðurenda Tjarnarinnar nývið-
gerð og töluverð endurnýjun í
gangi í Grjótaþorpi. Húsaröðin
vestan Aðalstrætis (nema Aðal-
stræti 10) var undanþegin sam-
þykkt um skipulag Grjótaþorps og
nú er ekki ljóst hvað verður um
hana. Fyrir nokkrum árum var
lagt til að haldið yrði við þeirri
gömlu byggð sem er í kringum Al-
þingishúsið, enda liggur það í aug-
um uppi að stórar byggingar mega
ekki skyggja á alþingishús þjóðar-
innar.
Gömlu húsin við Aðalstræti
eins og hin fáu gömlu hús sem eft-
ir eru í Kvosinni hafa ekki bara
merka sögu hvert um sig heldur
eru tengsl Reykjavíkur við fortíð
sína og um leið einkenni borgar-
innar. Nýtt deiliskipulag ætti að
halda þessum einkennum á lofti
þegar farið verður að byggja í
skörðin.
Fátt er eftir af elstu byggðinni
og ekki eru nema 180 hús frá því
fyrir aldamót, en hér hafa á síð-
ustu árum verið reistar að meðal-
tali 690 íbúðir á ári. Við ættum að
hugsa okkur vel um í hvert skipti
sem gamalt hús á að víkja fyrir
nýju jafnvel þegar um er að ræða
hús frá kreppuárunum. Aldamóta-
húsin hafa oft reynst vera vel við-
uð, þótt þau hafi verið svo ljót að
utan að þau hafa verið dæmd ónýt
vegna lélegs viðhalds. Sum hús
eru reist af vanefnum og lítið
hægt að gera annað en að endur-
nýja að öllu leyti og þá er sami
vandinn að nýja húsið ógni ekki
umhverfinu.
í gömlu hverfunum eru ekki ein-
ungis íbúðarhús heldur atvinnu-
húsnæði sem ekki uppfyllir nú-
tíma kröfur. Það hlýtur að vera
þannig á sparnaðartímum að við
förum vel með þau verðmæti sem
við eigum. Viðhald gamalla húsa
kostar mikið þegar þau hafa verið
vanrækt. Sú fjárfesting hlýtur þó
að vera góð því gamla byggðin gef-
ur mönnum einhverjar tilfinning-
ar sem er erfitt að skilgreina en
tengjast öryggi og sjálfsvitund. Á
meginlandinu hefur víða verið
unnið markvisst að því að endur-
reisa borgir úr rústum styrjaldar
og reynt að ná gömlu yfirbragði
þeirra vegna þessara tilfinninga.
Hér hefur ótrúleg uppbygging átt
sér stað og hvergi býst ég við að
finna eins giæsileg íbúðarhverfi
og 1 nýju hverfunum okkar. En
það er kominn tími til að hlúa að
gömlu hverfunum og þar held ég
ekki sé hægt að ganga of langt i
verndun.
Hitt verður ekki aftur tekið.
*
Gestur Olafsson
arkitekt og skipu-
lagsfræðingur
Svar við þessari spurningu
hlýtur að verða margþætt.
Fyrir það fyrsta, þá er afstaða
okkar til þessa máls breytileg. í
upphafi þessarar aldar töldu
margir mætustu menn, að sjálf-
sagt væri að rífa flest gömul hús
og byggja ný og tæknilega full-
komnari hús í staðinn. í dag vilja
hinsvegar flestir vernda mörg
gömul hús og jafnvel verja til þess
talsverðu fé, bæði eigin fé og al-
mannafé. Þessi afstaða getur þó
líka breyst á komandi árum. Við
sjáum samt flest í dag margskon-
ar gildi í þessum húsum, bæði
menningarsögulegt og listrænt.
Þau gefa okkur ákveðna viðmiðun
og kjölfestu á breytingartímum,
gera umhverfi okkar auðugra,
hafa „snobbgildi" í augum
margra, en líka finnst fólki bara
notalegt að búa í grónara, fjöl-
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 14. JANÚAR 1984 11