Lesbók Morgunblaðsins - 11.09.1982, Blaðsíða 14

/V-A

Kristinn
Magnússon
SNÖGG
UMSKIPTI
Ég dansa við
sjálfan mig
í fjörunni
hríng eftir hring
og fleygi
fötunum
útí vindinn
til að sanna
henni
hvað ein
mjallahvít mannvera
getur verið
líkamlega
vel á sig komin
l>á var henni
nóg boðið
og kvaddi mig
kuldalega
sólin sú arna
SÉR-
FRÆÐING-
ARNIR
I>að er búið
að ákveða ár
sérfræðinga
með öllum
greiddum atkvæðum
sérfræðinga
að einum undanskildum
þó
sem var
fagurfræðingur
og lét ekki sjá sig
svo allir
sérfræðingar
litu hann hornauga
fyrír uppátækið
þegar níutíu og
níu prósent
vóru á borðinu
og sýndi ótvírætt
að sérfræðingar
eiga sér
eina þjóðarsál
og a llir
sálfræðingar
mannfræðingar og
kerfisfræðingar
spyrja
tónfræðinginn:
hvað
hefur komið fyrir
ástsæla
fagurfræðinginn —
hefur hann
faríð
útaf laginu?

Þættir úr sögu
sagnfræði og
söguritunar
III
Eftir Jón Þ. Þór
sagnfræðing
Pólý-
bíos
frá
Megaló-
pólis
I síðustu tveim þáttum var
fjallað um tvo frumherja
sagnfræðinnar, Heródótos og
Þúkýdídes. Þeir voru báðir uppi
á gullöld grískrar menningar.
voru hreinræktaðir Grikkir, sem
sömdu rit sín á grísku og fyrir
Grikki. Um þann sagnfræðing,
sem hér verður frá greint, gegn-
ir nokkuð öðru máli.
Pólýbíos frá Megalópólís
fæddist árið 205 f.Kr. (sumir
segja 208). Hann var af tignum
grískum ættum, en bjó síðari
hluta ævi sinnar með Rómverj-
um og skrifaði þar þau verk,
sem hann hefur orðið frægur af.
A hann má því líta sem einskon-
ar tengilið tveggja stórbrotinna
menningarheima, hins gríska og
hins latneska.
Pólýbíos var uppi á lokaskeiði
hellenismans og upphafsskeiði
hins rómverska heimsveldis.
Faðir hans var mikilsvirtur
stjórnmálamaður. Hann var
sendiherra Akkeusambandsins í
Rómaborg árið 189 f.Kr. og 183
f.Kr. var hann kjörinn strateg-
os, eða formaður sambandsins.
Litlu síðar, eða árið I8l f.Kr.,
varð hann sendiherra Akkeinga
í Egyptalandi.
Staða og störf föðurins höfðu
mikil áhrif á hinn unga mann.
Hann ólst upp í nánum tengsl-
um við stjórnmál og milliríkja-
samskipti og naut snemma lang-
dvala utan föðurlands síns. Varð
hann af þessum sökum óvenju
næmur á hugsunarhátt og
menningu hinna ólíkustu þjóða.
Ungum var Pólýbíosi fenginn
kennari svo sem títt var um göf-
ugra manna syni á þeim tíma.
Sá hét Fílópoimens og var einn
af helstu áhrifamönnum Akkeu-
sambandsins. Hjá honum vand-
ist Pólýbíos við vopn og tók þaft
i ýmsum orrustum og skærum,
barðist m.a. gegn Göllum í
Litlu-Asíu.
En skjótt bregður sól sumri.
Eftir orrustuna við Pydna árið
167 f.Kr. heimtuðu Rómverjar
þúsund syni tiginna Akkeinga í
gíslingu til Rómar og var Pólýb-
íos einn þeirra. í sextán ár var
hann í útlegð í Róm og þjáðist
þá tíðum af sárri heimþrá, að
eigin sögn. Það varð gæfa hans,
að í útlegðinni bjó hann í húsi
Emilíusar Pálusar og bast þá
traustum vináttuböndum við
son hans, Scipíó hinn yngra.
Árið 150 f.Kr. fékk Pólýbíos
frelsi sitt á ný. Hann hélt þó
ekki aftur til Grikklands að
sinni, en dvaldist áfram með
Rómverjum. hann var tíðum í
herförum með Scipíó vini sínum
og stóð m.a. við hlið hans er
Karþagó var brennd árið 146
f.Kr. Einnig fór hann með Scipíó
til Spánar og víða um Afríku og
segir sagan, að hinn rómverski
hershöfðingi hafi á stundum
þegið góð ráð í herstjórnarlist af
vini sínum.
Pólýbíos naut virðingar bæði
Grikkja og Rómverja. Eftir fall
Korinthuborgar árið 149 f.Kr.
hugðist rómverski hershöföing-
inn Mummius láta kné fylgja
kviði. Þá kom það í hlut Pólýb-
íosar að miðla málum á milli
landa sinna og öldungaráðsins í
Róm. Það hlutverk leysti hann
svo vel af hendi að margar
grískar borgir reistu honum
minnisvarða í þakklætisskyni.
Það var svo um árið 130 f.Kr.
að Pólýbíos dró sig í hlé frá öllu
veraldarvafstri og hóf ritstörf
af alvöru. Hann samdi fyrst tvö
fremur lítil rit, Ritgerð um
hernaðarlistina og Ævisögu Fíl-
ópoimens, en tók síðan til við
það verkið, sem lengst hefur
haldið nafni hans á lofti, Verald-
arsögu (historía katholiké).
Nokkur aöskotaorö í íslensku
Siguröur Skúlason magister tók saman
SÍRENA, véflauta sem gefur háan, sterkan
tón, jafnan eöa hækkandi og lækkandi tón
á víxl (t.d. á slökkviliösbílum) (OM). Oröiö
er komiö af seiren í grísku sem merkir:
dularfull vera í grískri goöafræði meö
fuglsbúk en kvenmannshöfuð. Sú hin sama
tældi sæfara til sín meö söng sínum til þess
aö drepa þá; fögur en slóttug kona. Þ.
Sirene, d. sirene, e. siren. Finnst í ísl. rit-
máli frá árinu 1745 (OH).
SJAKALI, refsbróðir. Orðiö er komiö úr
persnesku um tyrknesku til Þýskalands og
varö í þýsku Schakal. D. sjakal, e. jackal.
Finnst í ísl. ritmáli frá árinu 1874 og orö-
myndin sjakal frá 1878 (OH).
SPÍRITISTI, sá sem aöhyllist spíritisma,
andatrúarmaöur. E. og d. spiritist. Finnst í
ísl. ritmáli frá árinu 1884 (OH).
SPÍRITUS, eimaöur vökvi með yfir 50% af
hreinu alkóhóli; upplausn eöa þynnt blanda
af hinum eimaða vökva, notuö til aö geyma
í dauð dýr til aö verja rotnun (OM). Oröiö er
komiö af spiritus í latínu, sem merkir: andi,
myndað af so. spirare, anda. Þ. Spiritus, d.
spiritus. Finnst í ísl. ritmáli frá árinu 1884
(OH).
SPONS, tappagat á tunnu, snyfsi, dula;
gæluorð í ávarpi við börn (OM). Þetta orö,
í merkingunni tappagat á tunnu, er komið
af expuntum í latínu og merkir þar: stungiö
út. Þaö varö spunto í ítölsku, spuns í hol-
lensku og dönsku. Þ. Spund. Finnst í ísl.
fornmáli (Fr.I.
SPORT, íþróttir; skemmtilegt viðfangsefni
(líkamlegt), iþrótt (OM). Oröið er komiö úr
ensku, þar sem þaö hét upphaflega
disport, og merkir: skemmtun, afþreying.
Þ. Sport, d. sport. Finnst í ísl. ritmáli frá
árinu 1888 (OH).
SPÚTNIK, gervitungl (OM). Oröið er komiö
af sputnik í rússnesku og merkir þar: föru-
nautur, tungl. Þaö varö alkunnugt víöa um
lönd áriö 1957 er gervitungli meö þessu
nafni var skotiö á loft í Sovét-Rússlandi. D.
sputnik. Finnst í ísl. ritmáli frá árinu 1957
(OH).
STAKKET, grindverk, rimlagiröing (OM).
Oröið er komiö af steccata í ítölsku sem er
smækkunarmynd af stecca er merkir: lítill
stafur. Á lágþýsku varö þaö staket. Þ.
Staket og Stakete, d. stakit. Finnst í ísl.
ritmáli frá árinu 1945 (OH).
STANDARD, staöall (OM). Oröiö er komió
af standard í ensku og merkir þar: ýmiss
konar mælikvaröi. Þ. Standard, d. stand-
ard. Finnst í ísl. ritmáli frá árinu 1921 (OH).
í sömu heimild finnst þetta orö sem heiti á
tískublaði frá árinu 1899. Aöskotaoröiö
standarður í íslensku í merkingunni: her-
fáni, riddaramerki, ríkisfáni, toppveifa (á
herskipi) (OM) er einnig komið af standard
sömu merkingar í ensku. No. staöall og so.
staðla í fslensku viröast vera aö útrýma no.
standard og so. Standardiséra.
STASSANOHITUN, sérstök aöferö viö ger-
ilsneyöingu mjólkur, snögg hitun mjólkur í
75° og sföan hröö kæling (OM). Fyrri hluti
þessa orös er nafn heimsfrægs ítalsks vís-
indamanns. Þetta no. heitir stassanisering
á dönsku. Ekki er mér kunnugt um aldur
ísl. aðskotaorðsins.
STATUS, hagur, ástand, fjárhagur. Oröiö
er komið af so. stare í latínu sem merkir:
standa. Þ. Status, d. status. Finnst í ísl.
ritmáli frá árinu 1933 (OH). Ég heyrði þetta
orö í talmáli á Stokkseyri á öörum tug ald-
arinnar.
STATÚTA, skipun, tilskipun; sérviska,
þarflaus regla (OM). Oröiö er komiö af stat-
utum í latínu sem er Ih. þt. af so. statuare
er merkir: setja upp. Þ. Statut, d. statut, e.
statute. Finnst í ísl. ritmáli frá árinu 1540
(OH). Orðmyndin statut finnst í fornu nor-
rænu lagamáli (Fr.).
STERÍN, blanda úr sterínsýru og palmitín-
sýru, unnið úr föstum fituefnum og notaö
einkum í kerti (OM). Oröið er komiö af
stear í grísku sem merkir: feiti, tólg. Fr., e.
og d. stearin. Finnst í ísl. ritmáli frá árinu
1889 (OH).
STENSILL, þunnur, hárfínn vaxpappír meö
síupappír ofan á sem texti er (vél)ritaöur á
til fjölritunar; þunn málmplata meö
munstri, myndum e. þ.h. til aö bera lit á viö
skreytingu eöa fjölprentun (OM). Orðið á
rót sína aö rekja til scintilla í latínu sem
merkir: neisti. E. og d. stencil. Finnst í ísl.
ritmáli frá árinu 1970 (OH).
STEPPA, grasivaxiö, víöáttumikiö slétt-
lendi, gresja (OM). Oröiö er komið af stepj
í rússnesku. Þ. Steppe, d. steppe. Finnst í
ísl, ritmáli frá árinu 1926 (OH). Ég man ekki
betur en ég næmi þetta orö af vörum
landafræðikennara áriö 1915 og vakti þaö
þá þegar athygli mína.
STERILÍSERA, gerilsneyöa (OM). Oröið á
rót sína aö rekja til sterilis í latínu sem
merkir: ófrjór. Fr. stériliser, þ. sterilisieren,
d. sterilisere. Finnst í ísl. ritmáli frá árinu
1899 (OH).
STERLING, (sterlingspund, sterlingur),
ensk mynteining, 20 shillingar (OM). Orðiö
er hingaö komiö óbreytt úr ensku, en þar
hefur þaö veriö til frá því á 12. öld. Nú
merkir 1 sterlingsþund, sem kunnugt er,
100 ný pence í enskum gjaldmiöli. Finnst í
ísl. ritmáli frá árinu 1854 (OH).
STÍLL, griffill; ritháttur, málfar; sniö, lag,
útlit o.fl. Oröiö er komiö af stilus i latínu. Þ.
Stil, d. stil. Finnst í ísl. fornmáli (Fr.).
STÍLISTI, höfundur sem skrifar glæsilegt
málfar. Orðið er komiö af styliste í frönsku.
Þ. Stilist, d. stilist. Finnst í ísl. ritmáli ná-
lægt 1700 (OH).
STIMPILL, tæki með upphleyptum stöfum
eða myndum á neöri fleti . . . notaö til að
merkja skjöl, vörur o.fl.; vélarhluti ..; mót,
svipur, einkenni (OM). Þ. Stempel, d.
stempel. Finnst í ísl. ritmáli frá árinu 1659
(OH).
STÓLA, STÓLI, síður kjóll; hálsbindi presta
viö messugjörö (OM). Lat. stola, Þ. Stola,
d. stola. Bæöi þessi orö finnast í ísl. forn-
máli (Fr.).