Lesbók Morgunblaðsins - 11.09.1982, Blaðsíða 13

eldflaug fjögurra þrepa, og gæti
hugsanlega náð um 43 km/s loka-
hraða. Með — ennþá óframkvæm-
anlegri — samsetningu eldflaug-
arinnar á braut í kring um jörð-
ina, væri unnt að skjóta henni út í
geiminn, þannig að hún næði um
53 km/s lokahraða. Gætu vísinda-
menn smíðað 9 þrepa eldflaug
myndi lokahraðinn skríða upp í 56
km/s.
Lesandinn verður að hafa í
huga, að mesti hraði eldflaugar —
í Appollo 11-flugi til tunglsins —
var 20 km/s! Þannig að með því að
nýta nútímatæknina til hins ýtr-
asta, væri sem sé aðeins hægt að
þrefalda þennan hraða. „Klass-
íska“ eldflaugin með fljótandi eða
jafnvel fasteldsneyti gæti ekki
einu sinni flutt menn til Mars.
Til þess þyrfti að smíða kjarn-
orkuknúna eldflaug. „Einfaldasta"
smíðin felst í því að nota kjarn-
orkuofn í stað lOx (reglulegt
eldsneyti). Fljótandi vetni er þá
dælt inn um kjarnorkuofninn. Við
klofning kjarna nær hitinn vana-
lega þúsundum gráða. Vetnið
hitnar og þenst út í gegn um út-
blástursrörin og þeytist út um
hreyfilsstút. Það gegnir því tvö-
földu hlutverki: annars vegar að
kæla allan búnaðinn og hins vegar
að knýja eldflaugina. Samkvæmt
útreikningum sérfræðinga væri
þannig unnt að ná 100 km/s.
Hagkvæmari lausn væri „jóna-
þrýstingurinn“ eins og Eugen
Sánger lagði til. Þar framleiðir
kjarnorkuofn rafmagnsstraum
(eins og venjuleg kjarnorkuver). Á
meðan er knýiefni þrýst inn í loft-
þétt Y-laga hol, en á báðum end-
um þess hefur verið komið fyrir
rafskautum sem breyta gasinu í
plasma — rafhlaðið gas — og
orsaka um leið rafsegulmagnaðan
þrýsting á plasmanum í holinu.
Þar með skapast öflugur útblást-
ur. Eldflaug, er búin væri slíkri
vél, gæti náð 200 km/s. En því
miður er ennþá engin tækni til
þessa.
Kjarnorkuofninn þyrfti að vera
með allt öðru sniði en þeir sem
notaðir eru í kjarnorkukafbátum.
Einangrun og stjórn á slíkri vél
býður upp á margvísleg vandamál.
Heildarþungi geimskipsins sjálfs
er óyfirstíganleg hindrun. Að lok-
um má benda á „gasfasahreyfil“.
Þar fara fram takmarkaðar
sprengingar á kjarnhleðslum í
sérstöku sprengiholi. Síðan er
hleðslunum hleypt af fyrir aftan
geimskipið en þrýstingur þeirra
sem kemur fram með „púlserandi
átaki" á sérsmíðaða þéttiplötu,
myndi koma skipinu á svo sem 400
km/s. En ekki í neinni fyrirsjáan-
legri framtíð getur sá málmur
fundist, er þvílíkan hita og þrýst-
ing gæti þolað. Verði einhvern
tíma hægt að smíða svipaðan far-
kost, yrði eftir að leysa nær-
ingarvanda: hvernig væri hægt að
ráða yfir nægum matarbirgðum?
Tökum fram, að í fjarlægri fram-
tíð nái tæknin valdi á þessum
vandamálum, hvert væri þá ferð-
inni heitið? Fyrir víst gætu
geimmenn komist til nánast allra
reikistjarna okkar sólkerfis. En
hvað ef þeir vildu heimsækja önn-
ur stjörnukerfi?
Brottför til stjarnanna
Gerum nú ráð fyrir að geimskip
yfirgefi sólkerfi með „þrískotaað-
ferð“ (1. fyrsta skot úr jarðar-
braut, 2. aukaskot með vetnis-
streymi, 3. útblástur púlserandi
kjarnhleðsla), það myndi ná um
750 km/s í nokkurri fjarlægð frá
sólinni. En þetta velheppnaða
brottflug frá jörðinni og úr sól-
kerfinu hefði samt sem áður stað-
ið yfir í tæp 20 ár!
Heildartími til stjörnukerfis,
sem er í x ljósára fjarlægð frá
okkar kerfi, yrði:
T = 20 + 400x.
En þá hefði geimskipið eytt öllu
eldsneytinu við brottförina og
myndi þjóta orkulaust framhjá
markinu.
Vildum við gera ráð fyrir lend-
ingu á áfangastað, yrði að plan-
leggja hemlunaráætlun, en þá yrði
heildartími:
T = 700 x-ár.
Nú sé gért ráð fyrir heimferð
frá fjarlægri stjörnu, stæði ferða-
lagið yfir T um 1500 x-ár!
Næsta stjörnukerfi er í 10 (Alfa
Centauri :8) ljósára fjrlægð frá
okkur. Ferðin þangað liti þannig
út:
ár
1. Ein ferð og flug
framhjá markinu: 4000
2. Lending í markinu: 6000
3. Flug þangað og til baka: 15000
Tökum nú til athugunar mögu-
leika á flugi samkvæmt takmark-
aðri afstæðiskenningu Einsteins.
Ef væri hægt að ná 99,999% af
ljóshraðanum (c = 300.000 km/s),
myndi ferðatími frá jörðu verða
aðeins um 5+x (ár). En um borð
gætu liðið 8 til 10 ár. Að vísu gæti
ferðatíminn lengst miklu meira, ef
stefnt væri á hjarta vetrarbraut-
arinnar, en miðað við sólkerfi inn-
an 40 Ijósára, mundi áhöfnin ekki
eldast meira en um 10 ár. Að sjálf-
sögðu væri hægt að reyna að ná
99,9999999% af ljóshraðanum,
þannig að kleift yrði að ferðast á
nokkrum tugum árum um alla
vetrarbrautina, en þar yrðu líka
endamörkin. Ferð til Andrómedu
til dæmis myndi taka 600 ár —
jafnvel með næstum ljóshraða!
Ef væri til orkugjafi til að knýja
geimskip með stöðugri hröðun þ.e.
9,81 m/sz — en það er jarðar-
hröðun — þannig að áhöfn geim-
skipsins liði álíka vel og á jörðu,
næði skipið 99,99999999% af
ljóshraðanum eftir 424 daga,
hemlunarflug myndi taka sama
tíma. Heildartími fyrir brottför og
lendingu yrði þá um 2 ár og 4
mánuðir. Þegar ljóshraðanum yrði
náð — eða næstum því — byrjaði
tíminn að líða hægar, áhöfnin
myndi eldast eftir því (á okkar
mælikvarða) mun hægar. Á þann
hátt væri hægt að brúa óravegu
geimsins.
Tilgáta Eugen Sángers um „fót-
ónaútgeislun" væri þar eina leiðin
til að gefa þessa orku. í fótónavél
mætast bæði efni og andefni í
þéttbundnum geislum og feikna
mikil útgeislun leysist úr læðingi.
I kjarnorkusamruna er aðeins litl-
um hluta af efninu breytt í orku
(geislun), en við samruna efnis og
andefnis hverfur allur massi,
samkvæmt hinni frægu formúlu:
E = mC!.
Við framleiðslu á slíkri vél rís
fjöldi vandamála: hvernig er hægt
að skapa og geyma andefni innan
um búnað úr efni? Hvernig getur
maður stjórnað andefninu og
haldið stjórn á gagnkvæmri eyði-
leggingu efna án þess að orsaka
gjöreyðingu alls? Hvernig er hægt
að beina slíkum geislum í ákveðna
átt — þar sem fótónur eru raf-
magnshlutlausar? Hvers konar
málmur gæti þolað þessa geislun
og hitann, er af henni leiðir
óhjákvæmilega? Ef til vill hefur
eitthvert háþróað þjóðfélag í
geimnum leyst öll þessi vandamál,
en eitt er víst: jafnvel háþróuð
tækni lýtur náttúrulögmálum og
smiði geimskips hvort heldur er
hér niðri eða annars staðar í al-
heiminum fer eftir ákveðnum, al-
gildum eðlis- og geimfræðilögmál-
um: því meiri orka því risavaxnari
orkugjafi og búnaður er honum
fylgir. Hrauneyjafossvirkjun
verður aldrei þjappað saman í
tveggja herbergja íbúð, jafnvel
með 30. aldar tækni. í sambandi
við kjarnorkusprengjur — en þær
geta vel verið litlar — er ekki
lengur um bundna orku að ræða
heldur um óstjórnað fyrirbæri.
Athugum aðeins að lokum hve
mikla orku þarf til að ná ljóshrað-
anum. Sé geimskip sent til Alfa
Centauri með g-hröðun (9,82
m/s2), 10 smálestum af þarfa-
þunga, 10 smálestum af vélbúnaði,
stjórntækjum og vistum: allt í allt
200 smálestir (ath. Satúrnus V vó
um 3000 smálestir) og komist á
99% af ljóshraðanum, byggðist
þvílík ferð á orkuframleiðslu, er
væri um 1000 sinnum mciri en
heildarorjjuframleiðsla jarðarinn-
ar: 600.10 MW.
Væri geimskipið aðeins þyngra,
myndi þessi tala tífaldast. Væri
hægt að komast að 99,999999% af
ljóshraðanum, eins og ég benti á
fyrr, þyrfti að margfalda með 100!
Vitanlega er hægt að trúa því,
að einhverjar vitsmunaverur í
vetrarbrautinni hafi náð þessum
tæknilega árangri, en að slíkur
farkostur sé jafnstór og lítil íbúð
er alveg andstætt öllum náttúru-
lögmálum. Væri geimskipið í
rauninni smíðað, myndi það
samanstanda af risastóru geim-
Að
stöðva
lax
í strangri
á
Eftirfarandi vísu hef ég kunnað
síðan ég var smádrengur, oft farið
með hana fyrir sjálfan mig vegna
þess hve mér þykir hún skemmti-
leg. Ekki minnist ég þess að hafa
séð hana á prenti, þó kann hún
einhvers staðar að leynast. Hún er
eflaust mjög gömul, gott dæmi um
það hve miklu efni er stundum
hægt að koma fyrir í fjórum lín-
um:
Árni Strokkur út í Vík
ætlar að taka heima.
Fylgir honum flckkótt tík
og fimmtíu kettir breima.
Ég get ekki stillt mig um að
halda hérna stutta tölu um vísuna
til viðbótar því sem komið er.
Orðalagið að taka heima hafði
ég hvergi heyrt eða séð annars
staðar en þarna. Hvað er þá átt
við? Ætlar hann að setjast þarna
upp óbóðinn gestur um lengri eða
skemmri tíma? — Viðurnefnið og
tíkin fylgja honum, kannski hefur
hann strokkað í göngulagi. Var
þetta flakkari eðla sauðamaður,
sem var að fara í nýja vist? — Eða
liggur kannski ástarsaga að baki,
það má líka hugsa sér það. Mikil
kerskni í síðustu línunni, dálíð
meinleg — og þó skemmtileg.
En þegar ég hafði þetta ritað og
hugðist afla mér frekari upplýs-
inga um vísuna, gerðist dálítið
undarlegt. Ég var að hlusta á
minningarþátt í útvarpinu eftir
vesturíslenska konu, ættaða úr
Þingeyjársýslu. Hún er nú löngu
látin. Þá komu þar fyrir orðin „að
taka heima" og sagt að þau
merktu að taka jörð til ábúðar.
Læt það þó standa, sem ég hef
skrifað hér að ofan.
Tvær stökur teknar úr gömlum
prentuðum bókum. Þær fjalla um
það efni sem mönnum hefur löng-
um verið hugstæðast, á öllum öld-
um, í öllum stéttum og sem oft
blandast með háttsettum og um-
komulausum. Ég tek mér stundum
það bessaleyfi að láta prenta é í
staðinn fyrir fyrir e, og fleiri
ónákvæmni geri ég mig sekan um
í þessum þáttum. Og er það oftast
með vilja gert.
Séð hef ég marga seimabil
sitja á bekknum þaðra.
Af kynningu okkar kemur það til
ég kýs þig heldur en aðra.
Að stöðva lax í strangri á
og stikla á hörðu grjóti,
eins er að binda ást við þá,
sem enga kunna á móti.
Jón Gunnar Jónsson: í vísna-
þætti yðar, í Lesbók, 24. tbl., 31.
júlí sl. er birt vísan:
Þó að Kári klóri mér,
kunna sár þau gróa,
en ef Lára lofuð er,
læt ég tárin flóa.
Vísa þessi er eftir Grím Ebenez-
ersson, eins og í þætti yðar segir.
En fram kemur, að höf. vísnaþátt-
arins veit lítil deili á Grími og vill
undirritaður því koma eftirfar-
andi á framfæri. Hann var Hún-
vetningur, fæddur að Hlíð á
Vatnsnesi 1892, sonur Ebenezers
skálds Árnasonar frá Múla í
Línakradal (d. 1913). Grímur var
efnilegt skáld, en lést ungur, að-
eins tvítugur að aldri, árið 1912.
Flest mun það nú gleymt, sem
Grímur orti. Ein af vísum hans
verður tilfærð hér. Hún er um
ónefndan lækni, er Grími þótti
bæði orðmargur og dýrseldur, og
er vísan á þessa leið:
Orðum dælir doktorinn,
dropum hælir sínum.
Stígur ræl með reikninginn,
rétt á hælum mínum.
í sama vísnaþætti Lesbókar er
rætt um vísuna:
Þú átt gott að þekkja ei synd,
þeir munu færri vera,
sem gallalausa guðsdómsmynd
gegnum lifið bera.
Vísan er eignuð norðlenskum
hagyrðingi, Árna Halldórssyni.
Þessi vísa er rétt „feðruð". Höf-
undurinn hét fullu nafni Árni
Helgi Halldórsson, húnvetningur
að ætt, f. 1884, d. um 1950. Hann
átti lengst af heima í Reykjavík,
og stundaði m.a. skósmíði. Út kom
eftir hann bókin Bros og tár (um
1935). Frásögn Runólfs Guð-
mundssonar í Ölfusholti, í fyrrn.
blaði, virðist mér vera hárrétt, og
ekki undarlegt þótt Margrét
Jónsdóttir, ekkja Þorláks Símonar
Þorlákssonar í Vesturhópshólum,
kynni nokkur skil á vísunni um-
ræddu, þar sem Árni Helgi var að
nokkru alinn upp hjá þeim hjón-
um. Á.H.H. var því uppeldisbróðir
Jóns Þorlákssonar ráðherra og
þeirra systkina. — Þess má geta,
að þeir Grímur og Árni Helgi voru
systrasynir: Mæður þeirra voru
Ingibjörg og Sigríður Gestsdætur.
Læt hér að síðustu fljóta með eina
af vísum Árna Helga Halldórsson-
ar:
Drengur minn, ég vil þér vel,
varaðu þig á mönnum:
þeir bera i pokum misjafnt mél
og margslags öl á könnum.
Mig minnir, að ritdóm um bók-
ina Bros og tár hafi skrifað Pétur
Pálsson, skrautritari, móðurbróð-
ir Steins Steinarr. Eftir P.P. kom
út bókin Burknar, 1929.
Rvk. 5. ág. ’82,
Gamall norðlendingur.
Pistilstjóri þakkar bréfið. Einmitt
svona tilskrif þyrfti ég að fá fleiri.
Nú ætla ég að hafa yfir stöku, sem
segir sína sögu. Allt fram á þessa öld
voru skór allrar alþýðu á þessu landi
gerðir úr sauðskinni, roði og dýra-
húðum sjós og lands, jafnvel há-
karlsskrápurinn var notaður til
þeirra hluta. Allt fram á daga okkar,
sem nú erunt orðnir rosknir, þótti
þar vinargjöf að víkja að gesti til-
sniðnum skæðum eða bryddum
skóm um leið og hann fór. En á
sumum bæjum varö aö fara sparlcga
með. Bóndi einn kvað:
Hangir mér við hægri löpp
handónýtur skórinn,
af því konan er svo knöpp
úti að láta bjórinn.
En þá skulum við snúa okkur að
nútímanum. í sumar voru hjón að
búa sig á fund, sem haldinn var á
ónefndu torgi í Reykjavík eða á
Akureyri. Það var kvennafram-
boðið sem að honum stóð. Veður-
útlit. var tvísýnt og konunni varð
það á að ráðgast um það við bónda
sinn hvort hyggilegra væri fyrir
sig að klæðast heldur buxum en
kjól. Hann orti:
Þó að málið mér sé skylt,
mælti þór við gerðu.
Þú skalt hafa það sem vilt
þitt að ncöanverðu.
J.G.J.