Lesbók Morgunblaðsins - 11.09.1982, Blaðsíða 3

Rússneski drengurinn
Nathan Friedmann, sem
styrrinn stóð um, vegna
augnsjúkdóms, sem
sumir töldu þá að væri
ólæknandi. Friedmann
lézt á frönskum herspít-
ala 1938.
Björn
Steffensen
• I
mm ISUÐURGOTU
Á laugardagskvöldum fyrr í ár hetur
Pétur Pétursson útvarpsmaður rakiö aö
nokkru æviferil Ólafs Friðrikssonar ritstjóra
og verkalýösleiötoga, og þá sérstaklega
þann þátt er snertir rússneska drenginn
sem Ólafur tók í fóstur, enda kallar Pétur
þáttinn „Nóvember 1921", en þá gerðust
þeir atburöir sem eru uppistaða frásagnar-
innar.
Drengurinn Nathan Friedman varö tilefni
mikils og óvenjulegs tilstands, sem orsak-
aðist af því aö nokkru eftir komuna til
Reykjavíkur reyndist hann vera haldinn
smitandi augnsjúkdómi, sem hér haföi
aldrei áöur komiö við sögu. Andrés
Fjelsted augnlæknir og Guömundur Hann-
esson settur landlæknir lögöu til aö
drengnum yröi meinuö landvist, og skipuðu
því stjórnvöld svo fyrir aö drengurinn skyldi
hverfa úr landi.
Hér var aö sjálfsögöu um venjulegt heil-
brigöismál aö ræöa, þar sem stjórnvöld
geröu ráöstöfun í samræmi viö lög og
meinta velferð landsfólksins. En Ólafur
þóttist ekki aldeilis á því aö svo væri, held-
ur lét í veöri vaka aö hér væri um aö ræöa
pólitíska ofsókn á hendur sér. Han neitaði
aö hlýöa fyrirskipun stjórnvalda og haföi
liösafnað á heimili sínu, Suöurgötu 14, til
aö verjast því aö lögreglumenn flyttu
drenginn til skips meö valdi.
Þegar flokkur lögreglumanna kom því til
aö sækja drenginn, uröu ryskingar og lutu
verðir laganna í iægra haldi.
Er hér var komið sögu þóttl stjórnvöld-
um komið í óefni, og útnefndu sérsakan
lögreglustjóra til aö ráöa fram úr þessu
einstaka máli. Hann stofnaöi til liðsafnaöar,
sem sóttl drenginn í hendur Ólafi, og leiddi
þar meö máliö til lykta.
Lögreglustjórinn nýi, Jóhann Jónsson,
var lærður í herskóla í Danmörku, en var
skipherra á varöskipinu Þór þegar þetta
gerðist.
Sá sem þetta ritar var óbreyttur dáti í 1.
liössveit Jóhanns, en sú sveit geröi áhlaup
á „virkið í Suöurgötu".
Ég man ekki lengur hversu fjölmennur
„herinn" var alls, en þaö skipti nokkrum
hundruöum. Hitt er mér minnisstætt aö
mér þótti strax eitthvað spaugilegt við allt
þetta tilstand. Ekki þaö aö ég væri ekki
sáttur viö málstaðinn, heldur hitt, hvaö
þetta var allt yfirmáta stórkostlegt í fram-
kvæmd, meö „generalstaba", herforingj-
um, herbúðum, mötuneytum, spítölum,
hjúkrunarliöi o.fl. o.fl. Mér þótti uppátæki
Ólafs tekið óþarflega hátíölega.
Sagan segir reyndar aö einmitt þetta
hafi ráöiö úrslitum um þaö, aö sigurinn var
þegar unninn áöur en orustan hæfist. Liöiö
í „virkinu" haföi njósnir af þessum liösafn-
aði nóttina fyrr áhlaupiö, og flúöi af hólmi
áöur en til átaka kæmi. í „virkinu" sátu
aðeins eftir yfirgefin hjónakorn, Ólafur og
Anna, með litla munaöarlausa drenginn viö
hliö sér ásamt fáeinum unglingum, sem
ekki bjuggu viö nægan heimilisaga, eins og
drengirnir hennar Karólínu geröu. Sigurinn
var því ekki tiltakanlega sætur.
Fjöldi fólks, og þaö langt út fyrir raöir
flokksmanna Ólafs, hefur allt til þessa dags
tekiö undir þaö meö Ólafi aö ailt þetta
stand hafi veriö af pólitískum rótum runniö
og til þess gert aö hnekkja pólitískum áhrif-
um Ólafs.
Mér hefur aftur á móti frá fyrstu tíö verið
lífsins ómögulegt aö koma því heim og
saman aö stjórnvöld, þótt andstæö væru
Ólafi í pólitík, gætu hafa haft af því ein-
hvern pólitískan ábata aö meina rússneska
drengnum landvist og auka Ólafi þannig
áhyggjur og útgjöld, enda enginn nokkru
sinni reynt að gera skiljanlegt á hvern hátt
„íhaldiö" ætlaöi sér að hafa ávinning af
þessari ákvöröun.
En fleira kemur hér til. Engum sem
þekkti eitthvað til læknanna sem hér komu
viö sögu, dettur í hug sú fjarstæöa aö þeir
heföu látið hafa áhrif á sig um embættis-
skyldur, þó aö reynt heföi veriö. En álits-
gerö þeirra var aö sjálfsögöu alger for-
senda úrskuröar stjórnvalda.
Ég sé heldur ekki aö þeir augnlæknar,
sem höfundur hefur rætt viö í sambandi viö
samningu þáttarins, hafi dregiö í efa rótt-
mæti úrskurðar læknanna.
Stjórnvöld hafa aö sjálfsögöu búist viö
aö Ólafur hlýddi umyröalaust úrskuröi
læknanna, enda leit í fyrstu út fyrir aö svo
mundi verða, Þaö er til marks um aö
stjórnvöld muni ekki hafa haft mikla löngun
til aö gera Ólafi erfitt fyrir, aö þau buöu
honum styrktarfé, sem svarar til um 30
þúsund nýkróna, til þess aö mæta kostn-
aðinum viö utanför drengsins og iækningu.
Mér er minnisstætt hve sóttvarnir í
Reykjavík voru strangar í mörg ár eftir
mannfellinn mikla áriö 1918. En Nathan
Friedman kom til Reykjavíkur, eins og áöur
segir, áriö 1921. Ég minnist þess aö 6 árum
seinna, áriö 1927, þegar ég kom heim frá
Engiandi, uröum viö aö hýrast um borö í
„Brúarfossi" úti á ytri höfn í þrjá sólar-
hringa, þar til liðinn var sá tími sem tilskiliö
var aö líða yröi, frá þvi aö skip lét úr er-
lendri höfn þar til samband mátti hafa viö
Island.
Embættismaður sem á þessum árum
heföi fariö gálauslega meö þann trúnaö er
honum var sýndur, sem vörzlumanni í heil-
brigöismálum, hann heföi ekki átt sjö dag-
ana sæla ef illa heföi tekist til.
Svo sem vænta mátti haföi almenningur
mikla og einlæga samúö meö rússneska
drengnum vegna hinna hörðu örlaga. Fór
því nú sem oftar, þegar saman viö göfugar
tilfinningar blandaöist ónóg upplýsing, en
því meir af áróöri og hieypidómum, aö fólk
fór áður en varöi unnvörpum aö þera vitni
gegn heilbrigöri skynsemi og eigin velfarn-
aði. Varö nú ekki betur séö en aö fjöldi
fólks vildi fyrir alia muni fá þennan nýja
sjúkdóm sem fyrst inn í landið.
Ég heyröi á flestum viömælendum Pót-
urs aö enn i dag, eftir 60 ár, er allt óbreytt
í þessu efni. Það er gamall arfur meö ís-
lensku þjóöinni aö þykja sem valdið só
ævinlega öfugu megin viö réttlætiö. Þannig
varö Ólafur nú umvafinn gloríu sakleysis og
réttlætis meðan þeir sem komu til aöstoöar
viö lögin urðu aö sökudólgum. Piltarnir
hans Jóhanns skipherra höföu þó unnið sér
þaö eitt til áfellis aö þykja, eins og Þorgeiri
foröum, aö nokkurs væri um vert aö hafa
lög í landi.
Ólafur Friöriksson var margslungin
manngerð, en góður drengur. Hann var
hugsjónamaður, sem kallað er, og sóttist
ekki eftir fjármunum sjálfum sór til handa.
— Aö vísu veit maður aldrei hver á sér
hugsjón, ef nokkuð slíkt er þá-til, og hver
hefur fundiö sér stiga aö klifra í til frægöar
eöa metorða —. Ólafur hallaðist ungur aö
fræöum Marxs, og tók snemma aö sinna
stjórnmálum, og félagsmálum verkafólks.
Hann sat mörg ár í bæjarstjórn í Reykjavík
og var í formennsku í sjómannafélagi í 20
ár, þótt hann heföi aldrei á sjó komið. Hann
haföi áhuga á náttúrufræöum, deildi viö
sérfróöa um orsakir landbrots viö sunnan-
veröan Faxaflóa og hélt því réttilega fram
aö land væri aö síga. Velti fyrir sér orsök-
um breytilegs vatnsborös Kleyfarvatns, og
ræktaöi skóg í Fossvogi. Ól upp plöntur í
dósum i tilraunaskyni í suöurgluggum
Edinborgarhússins, ogútbýtti víöigræöling-
um til amennings. Hann haföi áhuga á öll-
um mannlegum uppátækjum og skrifaði
leynilögreglusögur, auk þess sem hann var,
aö sögn Halldórs Laxness, verðlaunamaö-
ur hjá menningarstofnuninni „Hjemmet".
En Ólafur var umfram allt „bolsi", sem átti
sér þaö markmiö aö bylta þjóöfélaginu
meö uppreisn og taka stjórn þess meö
valdi.
Hvaö vakti fyrir Ólafi, aö gera uppsteyt
út af þessu máli, sem eftir almennri skil-
greiningu var ekki annað en venjulegt heil-
brigöismál? Hvaö haföi hann í huga þegar
hann féll frá aö taka viö styrktarfénu frá
stjórnvöldum?
Jafnvel þegar fólk hefur í frammi óskyn-
samlega tilburöi gerum við ráð fyrir aö þaö
só ekki eintóm markleysa.
Þegar þetta geröist var Ólafur á bezta
aldri, 35 ára gamall. Hann haföi undanfariö
veriö í fararbroddi félaga sinna í sjómanna-
félaginu og Alþýöusambandinu í vinnudeil-
um og verkföllum og unnið marga fræga
sigra.
Þá var einnig nýafstaöinn sá furöulegi
atburöur veraldarsögunnar, sem olli þátta-
skilum í stjórnmálum heimsins, er fáeinir
óvopnaöir angurgapar, sálufélagar Ólafs,
hrifsuðu á heppilegu augnabliki til sín
stjórnartaumana í víölendasta ríki veraldar
og fjölmennasta landi Vesturlanda, og þaö
án þess einum blóödropa væri úthellt.
Þetta hvorttveggja hefur gefiö Ólafi
„blod pá tanden". Og hér sá hann einmitt
tækifæri til aö prófa hvernig almenningur
og stjórnvöld brygöust viö, ef hann sýndi
dálitla tilburöi í þá átt að taka lögin í sínar
hendur. — Viöbrögð Alþýöusambandsins
tala hér sínu máli. Sama gerir á sinn hátt
skeytissendingin makalausa til Moskvu.—
Fyrirtækiö virtist líka vera áhættulítiö, þar
sem samúöin meö drengnum var sá bak-
hjari, sem taka mundi viö ef illa færi.
Alla þá hrakninga og allan þann sárs-
auka, sem þetta langhrjáða barn þurfti aö
þola á islandi, varö þannig engum um
kennt nema Ólafi. í staö þess aö taka boði
stjórnvalda, að kosta för drengsins til
lækninga erlendis, eins og barninu var fyrir
bestu, kaus Ólafur, eins og komiö var, aö
nota hann þágu þess málefnis, sem honum
var fyrir öllu. í þeim herbúðum er ekki spurt
um líðan eins umkomulauss barns, ef
meintur viögangur málefnisins er annars-
vegar.
Og þar sem „yfirvegun og varfærni voru
ekki þeir eöliskostir sem mest voru áber-
andi í fari Ólafs Friörikssonar" vatt hann
sér í aö sviösetja einskonar „generalprufu".
En nú brá svo viö að í miðri sýningu
höföu stjórnvöld loks áttaö sig á hvaö var
aö gerast og stöövuöu þessa æfingu meö
miklu brambolti.
Þáttur Péturs Péturssonar er fróöleg og
skemmtileg upprifjun þeim, sem tóku þátt í
atburðunum, dálítiö færöur í atíl nútíma
æsifrétta. Aöeins er á honum sá galli, aö
Pétur var frá upphafi ráöinn í aö komast aö
skakkri niöurstööu:
Sá eini sem gat hafa haft áhuga á aö
gera þetta mál Ólafs Friörikssonar pólitískt
var Ólafur sjálfur. Og einmitt þaö skiptir
hér öllu máli um sök og sakleysi.
3