Lesbók Morgunblaðsins - 16.01.1982, Blaðsíða 15

f-------------->
VÍSUR
Jón Gunnar Jónsson
Hemar yfir
svöðusar
Hafiö hefur veriö yrkisefni ísl. hagyrö-
inga. Hér er ein slík vísa:
Leiðíst sjávarsífrið mér
á síla bláum veri.
Býsna háu boðarnir
brjóstin slá á kneri.
Vísa eftir Pétur Jónsson á Stökkum á
Rauðasandi:
Hemar yffír svöðusár,
svo að ekki blæðir.
Þorna runnin tregatár,
tímalengdin græðir.
Nokkur
aðskotaorð
í íslensku
Eftir Sigurö Skúlason magister
MÍMÓSA, hreyf-mig-ei (OM). Þessi hita-
beltisjurt hefur verið nefnd skilningsjurt á
íslensku. Aðskotaorðið mímósa er komið
af mimosa í síðlatínu og merkir þar: líkjandi
eftir. Það er dregið af mimos í grísku sem
merkir: sá sem líkir eftir, lat. mimus. Þ.
Mimose, d. mimose, e. mimosa. Finnst í ísl.
ritmáli frá árinu 1889 (OH).
MÍNARETTA, (hár mjór) turn á bænahús-
um múhameðstrúarmanna (OM). Orðiö er
komið af minara í arabísku. Það varð min-
arete í spænsku. Arabíska orðið minara er
talið vera komiö af manara sem merkir:
vitaturn eftir frægum vita í borginni Alex-
andríu í Egyptalandi. Þ. Minarett, d. og e.
minaret. Finnst í ísl. ritmáli frá árinu 1927
(OH).
MINISTER, ráðherra, ráðgjafi (OM). Oröið
er komið úr latínu og merkir þar: þjónn. Þ.
Minister, d. og e. minister. Finnst í ísl. rit-
máli frá árinu 1861 (OH).
MINISTERÍALBÓK, þók um embættisverk
sóknarprests (OM). Fyrri hluti þessa orös
er kominn af ministerialis í nýlatínu, en það
orö er dregið af ministerium í latinu og
merkir þar: þjónusta. i samræmi viö þá
merkingu hefur ministeríalbók hlotið heitið
Þessa mun hann líka hafa ort til vinar
síns, Kristjáns á Eyrarhúsum í Tálkna-
firði:
Lof mér þig að eiga að
einnig hinumegin,
ef þú fyrri heim í hlað
hleypir dimma veginn.
Herdís Andrésdóttir orti í skammdegi
heima í Breiðafjaröareyjum:
Ærið kalt er inni hér,
úti frostið nagar.
Nú er kominn nóvember
og nauða stuttir dagar.
Finnbogi í Vogum. Þakka vísur. Meira
þarf púöriö aö vera svo mér líki, gott aö
frétta um áhuga ykkar. Eins og einn hag-
yröingur oröaöi þaö:
Stórbrjóstaðar stúlkurnar,
stæðilegar, hnellnar,
vil ég hafa og vísurnar
verulega smellnar.
En þessar kröfur er auövitaö ekki allt-
af hægt aö uppfylla. Betra er þó en ekki
aö vilji og stefna sé góö.
Hér var fyrir nokkrum mánuðum
minnst á vísnakeppni í Nýjum Kvöldvök-
um, sem gefnar voru út á Akureyri. Vinur
okkar, Egill á Álafossi, minnti þá á aöra
keppni, sem sama blaö efndi til. Svona
upphaf kom, og áttu menn aö senda
botna:
- Þráfalt báran þrauta rís
þjakar mínu lyndi.
Þegar þetta var bjó séra Matthías
Jochumsson á Akureyri, uppgjafa prest-
ur. Hann bætti strax viö aö gamni sínu:
Áðan duttu átján mýs
ofan af Súlu tindi.
En víkjum nú snöggvast talinu yfir á
nítjándu öldina.
Glampa Ijósin brúna blá,
bragnar hrósa löngum.
Dansa rósir ungdóms á
yngisdrósar vöngum.
Þessi vísa er eftir Símon Dalaskáld og
mætti hvert góöskáldiö sem væri telja
sig fullsæmt af henni. En Símon hélt sig
ekki aö höfðingjahætti, þótt nokkuö
framur þætti um sína daga. Hann var
farandskáldið alkunna og orti eins hratt
og aðrir menn töluðu. Þessvegna litu
sumir hinna fínni borgara, og þar meö
viöurkenndu skáldin flest, niöur á hann.
Ekki geröi Matthías Jochumsson þaö
þó. Þegar hann var ritstjóri í Reykjavík
fór hann vinsamlegum oröum um Ijóöa-
pésa eftir Símon. En þá kom hljóö úr því
horni sem síst skyldi. Hjálmar á Bólu
orti:
Hér breytir skáldiö Reykjavík í Gufu-
vík vegna rímsins. Matthías mun hafa
sagt, aö þrátt fyrir allt fyndust þó gull-
korn innan um hjá Símoni. En ekki þoldi
blessaöur Bólubóndinn þaö. Þetta er
bara helmingur vísunnar, hitt er um ann-
aö.
Og úr því nafn Hjálmars Jónssonar frá
Bólu er nefnt, skal aöeins betur að því
vikið. Til eru sagnir um viðskipti Hjálm-
ars og yfirvaldsins og skáldsins á
Mööruvöllum, Bjarna Thorarensen, sumt
þjóösagnakennt. En í handritum Hjálm-
ars fannst þessi vísa um Bjarna, ort
1839:
Ó, þú hrip í syndasjó,
sálarskipið manna,
undan gripið allri ró,
ills til lipurt jafnan þó.
Mundir og varir
við fjáraflann fiðra,
svo fyllíst hin nafnkunna
geistlega hít.
Guðspjallasnakkur
í Gufuvík syðra
gullkornin tínir
úr Símonar drít.
prestsþjónustubók í íslensku. D. ministeri-
alboq. Finnst í ísl. ritmáli frá árinu 1793
(OH).
MINKUR, grimmt rándýr af maröaætt,
ræktaður sem loðdýr, nú orðinn villtur á
islandi (OM). E. og d. mink. Orðmyndin
mink finnst í ísl. ritmáli frá árinu 1932 (OH).
MÍTRA, MÍTUR, biskupshúfa (með tveimur
hornum) (OM). Orðið er komið úr grísku og
merkir þar: höfuðPúnaður í Asíu. Lat.
mitra, þ. Mitra, d. mitra, e. mitre. Finnst í
ísl. fornmáli (Fr.).
MÓDEL, fyrirmynd, gerð, líkan. Orðið er
komið af modulus í latínu og merkir þar:
mál. ít. modello, fr. modele, þ. Modell, d.
og e. model. Finnst í ísl. ritmáli frá því um
aldamótin 1900 (OH). Af þessu orði er
myndað so. módellera sem á rót sína að
rekja til franska so. modeler er varð í
dönsku modelere og barst þaðan hingað.
MÓÐUR, háttur, tíska (OM). Orðið er kom-
iö af modus í latínu sem hefur margar
merkingar, m.a.: háttur, stærð, magn,
regla, lögmál og fyrirmæli. Það varð mode
í frönsku, þ. Mode, d. mode. Finnst í ísl.
ritmáli frá árinu 1697 (OH). Á ensku og
þýsku er sagt: modern, d. moderne og
merkir: samkvæmt tisku. Það orð hefur
orðið að óbeygða lýsingaroöinu móöins í
íslensku (OM). Heyrist þaö oft í talmáli og
finnst í ritmáli frá fyrri hluta 19. aldar (OH).
MÓGÚLL, (múhameðskur) einvaldshöföingi
í Indlandi (OM). Oröiö er ættaö úr persn-
esku og mun upphaflega hafa merkt:
Mongóli. E. Mogul, d. mogul. Finnst í ísl.
ritmáli frá árinu 1825 (OH).
MOKKA, sérstaklega lagaö kaffi, mjög
sterkt (OM). Orðiö er ættað úr arabísku,
komið af nafni borgarinnar Mocha þaðan
sem þetta víðfræga kaffi kom upphaflega.
Orðið finnst hér í samsetningum, m.a. í
oröinu mokkastell sem merkir: litlir sam-
stæðir kaffibollar af sérstakri gerö (OM).
Þaö orð er hingað komið úr dönsku. Þ.
Mokka, d. mokka, e. mocha. Sérnafnið
Mokka finnst í ísl. ritmáli frá árinu 1889
(OH). Tilvitnunin á seðli OH er á þessa leið:
„Mest þykir varið í það kaffi, sem kemur frá
Mokka.“
MOKKASÍNA, upphaflega norður-amerísk-
ur indíánaskór úr mjúku skinni. Orðiö er
ættað úr indíánamáli þar sem þessir skór
heita mawcahsums. Þ. Mokassin, d.
mokkasin, e. moccasin. Finnst í íslensku
ritmáli frá árinu 1957 (OH). Ég heyrði þetta
orð í talmáli árið 1920.
MOLL, tóntegund, þar sem annaö og
sjöunda tónbil er lítið (OM). Orðið er komið
af moll í latínu, en það orö er hk. af lo.
mollis sem merkir: mjúkur. Þ. Moll, d. mol.
Finnst í ísl. ritmáli frá árinu 1855 (OH).
MÓLEKÚL, sameind (OM). Oröiö er komið
af molecula í nýlatínu, en það orð er
smækkunarmynd af moles sem merkir:
magn. Á frönsku heitir orðið molécule, e.
molecule, þ. Molekúl, d. molekule. Finnst i
ísl. ritmáli frá árinu 1878 (OH).
MOLSKINN, þykkt, þéttofið bómullarefni
(OM). Orðið er komiö af moleskin í ensku
og merkir þar: moldvörpuskinn. Fataefni
þetta er svo nefnt af því að áferð þess er
álíka mjúk og molvörpuhúð. D. molskind.
Finnst í ísl. ritmáli frá árinu 1903 (OH).
MONGÓLI, maður af sérstökum hörunds-
gulum kynstofni; sá sem á mongólsku að
móðurmáli (OM). Þ. Mongole, d. mongol, e.
Mongol. Finnst í ísl. ritmáli frá árinu 1804
(OH). Af þessu orði er myndað orðið mong-
ólska, en það er sérstakur málaflokkur sem
einkum er talaður í Miö-Asíu og lo. mong-
Hjálmar fékk blekglas úr Akureyrar-
apóteki og líkaði ekki. Hann orti, og eru
tvær fyrstu Ijóðlínurnar merkiö á glasinu:
Eyjafjarðar apótek
O. Thorarensen —.
Þaðan fékk ég falsað blek,
féð þó léti ígén.
Og bætir viö þessari kveöju til apó-
tekarans:
Hans er dvínar þjófaþrek
og þrýtur æfin klén,
mun þá brölta sálin sek
Satans til. — Amen.
Menn léku sér ekki aö því á tímum
Hjálmars aö vekja reiði skáldsins, eitt-
hvað varö þaö aö kosta.
Eftir aö Hjálmar missti konu sína
leiddist honum einlífiö, reyndi kvonbæn-
ir, sem mislukkuðust, stundum hélt hann
ráöskonur. Um eina þeirra, skapstóra
konu, orti hann:
Steinvör heitir kjaftakind,
kvalin af vondum anda.
Ei ég veit í mennskri mynd
meiri grimmdarfjanda.
Á síðustu árum Hjálmars trúlofaöist
skagfirsk stúlka af hefðarstandi dönsk-
um búöarpilti og höföu konur þaö mjög
á milli tanna. Hjálmar kvaö:
Drambs er úði orðinn lygn,
um það brúðir kjafta.
Freyjur skrúða farga tign,
faðma búðarrafta.
En betri vísa eftir Hjálmar veröur aö
koma í lokin, þar sem hann fer á öllu
meiri kostum. Ekki þarf þessi ellistaka
neinna skýringa viö.
Oft hef ég sáran illa kveðið,
svo út af réttum vegi ber,
fær mig blindað funageöið, —
fyrirgef þú, drottinn, mér.
J.G.J.
ólskur er merkir: varðandi Mongóla eða
tungu þeirra. Þ. mongolisch, d. mongolsk.
MONSÚN, (missiris) staðvindur, missiris-
vindur. Orðið er komið af monsoon í
ensku, en það orð mun vera komið af arab-
íska orðinu mausim sem merkir: árstíð. Þ.
Monsun, d. monsun. Finnst í ísl. ritmáli frá
árinu 1847 (OH).
MÓRÍANI, svertingi, blámaður, blökku-
maður. Orðið er komið af Maurus í latínu
og merkir þar: maöur frá Norðvestur-
Afríku. E. Moor, þ. Mohr, d. morian. Finnst
í ísl. ritmáli frá árinu 1713 (OH).
MÓRBER, aldin af mórberjatré (OM). Orðið
heitir morbere á lágþýsku, d. morbær.
Finnst í ísl. ritmáli frá árinu 1762 (OH).
MORMÓNI, maður af sérstökum kristnum
trúarflokki, sem leyfði fjölkvæni (OM). Orð-
iö er myndað af mannsnafninu Mormon, en
spámaður með því nafni, sem á að hafa
verið uppi á 3. öld, kom mjög við sögu er
Joseph Smith (1805—1844) stofnaði
Mormónasértrúarflokkinn í Bandaríkjun-
um. E. Mormon, þ. Mormone, d. mormon.
Finnst í isl. ritmáli frá árinu 1851, en orð-
myndin mormón frá 1874 (OH).
MORS, merkjakerfi, stafróf þar sem hver
bókstafur er táknaður með punktum og
strikum (OM). Þetta fræga kerfi er heitið
eftir amerískum uppfinningamanni, Samuel
Morse að nafni (1791 —1872). E. Morse, d.
morse, þ. Morsen. Finnst i ísl. ritmáli frá
árinu 1950, en allmiklu fyrr í samsetning-
um. Orðið morsetæki finnst til að mynda
frá árinu 1917 (OH).
MORTÉL, steytill, ílát (t.d. úr málmi, steini)
til þess aö mylja í hörö efni með sérstökum
stauti (OM). Orðið er komið af mortarium í
latínu. Þ. Mörser, d. morter, e. mortar.
Finnst í ísl. ritmáli frá árinu 154« (G'rij.
15