Lesbók Morgunblaðsins - 16.01.1982, Blaðsíða 13

minn var kyndari og var 37 ára þegar ég
fæddist. Móöir mín var tíu árum yngri.
Bróöir minn var fæddur 1914 þegar fyrri
heimsstyrjöldin braust út. Og ég mátti
þakka fyrir að henni iauk áöur en ég sá
dagsins Ijós því aö þess vegna var lagt í
íbúðina hjá okkur vatnssalerni meö toga og
sleppa. Móöir mín útskýröi aldrei nánar
fyrir mér ganginn í þessu en mér þótti vænt
um aö þurfa ekki niður í skuggalega húsa-
garðinn í þreifandi náttmyrkri þegar náttúr-
an kraföist réttar síns á óhentugum tíma.
Faðir minn var Jóti, fæddur í Nykobing
Mors utan hjónabands. Hann fékk ættar-
nafn ógiftrar móöur sinnar og fékk aldrei
aö vita hver faðir hans var. Sextán ára
gamall fór hann til Kaupmannahafnar, og
ég veit næstum ekkert um það hvernig
hann bjargaði sér þar án vina, fjölskyldu
eöa sambanda. Um tíma reyndi hann fyrir
sér sem nemi í blaðamennsku, en hætti,
óvíst af hverju. Sennilega hafa launin
hvorki veriö til aö lifa af né deyja. Hann
haföi ótvíræöa hæfileika til aö tjá sig skrif-
lega, en var of feiminn og haldinn lágstétt-
arkúgun til aö gefa þeim nokkurn tíma
lausan tauminn.
Við dauöa hans á „Dvalarheimili aldr-
aðra“ (hann varö 91 árs) lét hann eftir sig
auk nokkurra dagbóka mjög fallega hand-
skrifaöa bók um lífiö á bernskuslóðum sín-
um. Útdráttur úr henni var, meðan hann
var enn á lífi, birtur í litlu blaöi „Morsingbú-
anum“, og var hann mjög stoltur af því.
Þaö gerðist fyrir milligöngu mína því aö
sjálfur var hann alla ævi svo hræddur viö
aö fá neitun að hann þoröi aldrei að biöja
neinn um hinn minnsta greiða. Til er þýskur
málsháttur: „Þaö sem þegir í föðurnum tal-
ar í syninum.1' Hér var þaö bara dóttirin
sem talaöi.
Móðir mín var fjörug og kjaftfor Kaup-
mannahafnarstúlka sem hafði það aö kjör-
oröi aö maður skyldi aldrei sætta sig við
neitt. Hún haföi verið vinnukona áður en
hún gifti sig og gortaði af því aö hún heföi
aldrei verið svo lengi í hverjum staö aö hún
næöi aö sjóöa egg. Vinnukonur á þeim tím-
um liföu líka svo aumu þrælalífi aö auövelt
var aö skilja einkauppreisn hennar. Hún
haföi mikið skopskyn og sagöi skoöun sína
hvort sem öðrum líkaði betur eöa verr.
Jafnframt var hún sjálf sjúklega viökvæm,
og viö uröum öll aö taka þátt í meira og
minna ímynduðum móögunum hennar.
Faöir minn tilbað hana, þoldi ekki að hún
væri gagnrýnd og sagði alltaf aö hún heföi
á réttu aö standa.
Áöur en ég fór í skóla var veröld mín
tiltölulega trygg. Ég var alltaf meö mömmu
sem talaði viö mig eins og fulloröna en
kæröi sig hvorki um aö ég gripi fram í fyrir
henni né legði fyrir hana spurningar. Fööur
minn sá ég aðeins á sunnudögum. Hinn
hluta vikunnar var hann aö vinna eöa hann
svaf. Ég dáöi bróöur minn af því aö hann
sem skóladrengur var á flakki í hinum stóra
heimi og lagði sig endrum og eins niður við
að fræöa mig um hinar gífurlegu hættur
hans. Um náiö systkinasamband milli
okkar var þó aldrei að ræða því aö ég
vogaði ekki án uppörvunar aö ávarpa per-
sónu sem var svo miklu eldri en ég.
Eins og í augum allra ungra barna voru
foreldrar mínir mikilmenni og ég var hreyk-
in af þeim þegar móöir mín innrætti mér aö
viö værum sómafólk. Þaö þýddi aö faðir
minn kom aldrei fullur heim á ókristilegum
tíma og baröi konu og börn. Þaö þýddi aö
maður galt hverjum sitt, blandaöi sér aldrei
í mál annarra, laug ekki, stal eða blótaði og
framar öllu gekk langt á svig við þá sem
fylgdu ekki öllum þessum ströngu reglum.
Samt læddist aö mér það hugboð að ég
væri framandi í þessari veröld. Allt virtist
smjúga inn í mig án þess aö geta komist út
aftur. Ég lærði sjálfkrafa aö lesa af götu-
skiltunum sem móöir mín þýddi fyrir mig
þegar viö vorum aö versla í Istedgötu. Og
ég læröi að lesa Grimms-ævintýri sem faðir
minn hafði keypt á fornsölu og gefiö mér í
afmælisgjöf þegar ég var fimm ára. Ég varð
aö vita hvaö þessar æsilegu teikningar af
nornum, drekum og prinsessum í álögum
táknuðu. Móöur minni leiddist aö lesa upp-
hátt svo aö henni fannst skynsamlegast aö
hjálpa mér að gera þaö sjálf. Ég skrifaöi
prentstafina og gat sem sagt bæöi lesið og
skrifaö. Þaö kom móöur minni til aö segja
aö börn fátæklinga gætu líka haft peruna í
lagi. Ég áleit þess vegna aö ég væri aö
einhverju leyti einstök þó aö orðið „fátækl-
ingar“ setti svolítiö strik í heimsmynd mína.
Ég hélt aö viö værum rík .því aö hvaö haföi
maður þá annars upp úr því aö vera sóma-
fólk?
i hjarta mínu fór ég aö efast um aö heim-
inum eins og í ævintýrunum væri stjórnaö
af réttlæti. Þegar þaö allt í einu rann upp
fyrir mér aö svo var alls ekki skapaöi ég
mér minn eigin innri heim sem ég af
fremsta megni veitti engum aögang aö.
Hann var gerður af dásamlegum leik að
oröum og engan annars konar leik lærði
ég. En til þess aö virðast ekki alveg ööru-
vísi en önnur börn lærði ég að láta sem
mér þætti gaman að taka þátt í leikjum
þeirra. Venjulegar telpur skemmtu sér viö
þaö tímunum saman aö klæöa þessar Ijótu
brúöur sínar úr og i eöa sparka parísar-
steini án þess aö stíga á strikið. Þaö var
ákaflega leiöinlegt og erfitt, en þaö til-
heyröi sómafólki aö vera venjulegur. Þaö
var aöallega faðir minn sem héit fram þess-
ari kröfu. Móöur minni var þetta ekki eins
mikilvægt. Núna finnst mér að það sé
skylda mín bæöi viö lesendur og sjálfa mig
að skrifa þessa bók eins „sómasamlega"
og mögulegt er. Þaö táknar að henni veröi
skipt í skýrt afmarkaða kafla þó aö lífiö
sjálft sé ekki aldeilis eins haglega skipu-
lagt. Sárafátt fólk fylgir beinni línu frá
vöggu til grafar, og þaö lifir samkvæmt
mínum skilningi leiöinda lífi.
Meyjarhugur
Fyrsti skóladagur minn hafði örugglega
úrslitaáhrif á allan rithöfundarferil minn og
þess vegna ætla ég aö segja hvílík opinber-
un'hann var mér og hvílíkum hugaræsingi
hann olli mér.
Strax daginn sem ég var skráö í skólann
við Engigarösveg, sem var á ská handan
við götuna, var sú hugmynd rækilega máð
burt bæöi úr kollinum á mömmu og mér aö
ég væri aö einhverju leyti einstök. Svo
langt frá þvi aö láta sér finnast mikið til um
dugnaö minn gaut umsjónarkennarinn,
sem var kona, á mig augunum eins og væri
ég padda sem hún heföi fundiö undir steini,
þegar hún heyröi aö ég kynni bæöi aö lesa
og skrifa. „Það var mjög óheppilegt,“ sagöi
hún kuldalega. „Viö höfum okkar eigin aö-
feröir til aö kenna börnum það." Hún líktist
norn og var aö minnsta kosti hundrað ára.
Samt varö hin laglega og hugrakka móöir
mín svo auðmjúk gagnvart henni aö ég
skildi þaö ekki þá. Mér létti svolítið þegar
hún á eftir sagöi mér að slíkar herfur yröu
bara aö vinna af því aö þær væru of Ijótar
til aö giftast.
Og svo sat ég þarna inni um þrjátíu aör-
ar smámeyjar, hreinþvegin og vatnsgreidd,
stútfull af áminningum um aö vera siöprúö,
hlýðin, stillt og eftirtektarsöm. Kennslukon-
an við kennarapúltið var ekki eins Ijót og
fráhrindandi og umsjónarkennarinn, en hár
hennar var alveg sleikt burt frá andlitinu og
það vantaði framan á hana þau mjúku út-
stæðu form sem eru á giftum konum. Hún
var meö bendiprik í hendinni og þaö var
víst meö því sem viö yrðum barin. En það
var víst nóg um slíkt í skólanum eftir því
sem bróðir minn sagöi. Þegar hann gaf
skýrslu um þær ógnvekjandi refsingar sem
hann sætti daglega undraöist ég alltaf aö
hann skyldi yfirleitt vera meö nokkurt
óbrotið bein í skrokknum. Þaö hvarflaöi
aldrei að mér að hann ýkti. En kennslukon-
an notaði aðeins bendiprikiö til aö slá í
kennarapúltið og hrópa: Þögn! Þaö var al-
veg óþarfi; viö vorum svo hræddar og
bældar að viö þorðum varla aö draga and-
ann. Kennslukonan útbýtti sálmabókum og
sagði aö viö ættum aö syngja sálm á hverj-
um morgni. Á meðan ættum viö aö standa
og eins ættum viö samstundis aö rísa á
fætur þegar einhver fulloröinn kæmi inn í
bekkinn. Hún fletti upp fyrir okkur í bókun-
um en var ein um aö syngja:
Þökkum guöi þessa stund.
Þökkum Ijúfan næturblund.
Börnin sváfu á svæfli vært í nótt.
Morgunhress sem fugl í mó
og fiskurinn í djúpum sjó,
gægist sól um gluggann okkar hljótt.
Þessi fallegu og látlausu orð, hrynjand-
inn, rímið og lagið töfruöu mig og hræröu
svo mjög aö ég brast í grát. Þaö kom hin-
um börnunum til aö hlæja fullum hálsi, en
kennslukonan þaggaöi niður í þeim. Hún
gekk til mín, tók um axlirnar á mér og
spuröi vingjarnlega hvort ég heföi aldrei
áður heyrt sunginn sálm? Ekki heldur á
aöfangadagskvöld? Til þess aö framkalla
ekki aðra hláturgusu þagöi ég um þaö aö á
aðfangadagskvöld, þegar við gengum
kringum jólatréö, syngjum viö nokkra und-
arlega söngva. Oröin i þeim skelfdu mig en
höföu samt aldrei komið mér í neins konar
geöshræringu. Þaö voru textar eins og
þessi:
Kreppum hnefana báöa bræöur.
Berjumst fyrir eilifum friöi.
Vörn hins snauöa von þess ræöur.
Verjum rétt hans, söfnum tiði.
Kennslukonan sagði að þessir gömlu
sálmar væru þjóðardýrgripir, mjög falleg
kvæöi sem ég gæti haft mikið yndi af að
sökkva mér niður í. Og til aö gera þetta
ennþá verra — ég logaði af blygðun —
bætti hún við, aö guði þætti sérstaklega
mikið vænt um börn eins og mig. Þegar ég
kom heim spuröi ég mömmu hvernig guð
væri og hvernig hann liti út. Hún benti upp
á vegginn í stofunni þar sem myndin af
Stauning hékk: „Þaö er hanri," sagöi hún
snöggt, „og þaö er honum aö kenna að
pabbi þinn er sósíalisti." Hana skorti aldrei
svar þegar hún var á heimavígstöðvum.
Þegar bróöir minn kom heim úr skólan-
um sendi hann mér reiöilegt augnatillit, og
þegar móöir mín fór út úr stofunni sagði
hann aö hann skyldi lumbra á mér ef ég léti
hann nokkru sinni aftur veröa af athlægi.
Fregnin um sálmasöngsgrát minn barst
eins og eldur í sinu yfir í drengjaálmuna
sem annars var stranglega aögreind frá
telpnadeildinni. Hann sagöi þó foreldrum
okkar ekkert frá hneykslinu. Viö kjöftuöum
aldrei frá áviröingum hvors annars. En
hann sagöi viö mig aö þaö væru ekki nema
asnar sem trúöu á drottin því aö hann héldi
alltaf meö hinum ríku. Þetta allt styrkti þá
trú mína aö ég væri framandi innan fjöl-
skyldu minnar, en geröi mig einnig varkár-
ari. Þaö var um að gera aö halda sérein-
kennum sínum hiö innra með sér og láta
sem maður væri alveg eins og hinir.
I skólanum kölluöu krakkarnir mig lengi
á eftir „hina heilögu" og þaö sem verra var
„dekurgæs", af því aö kennslukonan haföi
hrósað mér. Til aö hreinsa mitt góða nafn
og mannorö (og ekki síst stóra bróöur)
vandi ég mig á aö stama og reka í vöröurn-
ar þegar mér var hlýtt yfir sálmana þó aö
ég lærði þá utanað á fáeinum dögum. Ég
smyglaði þessari dásamlegu sálmabók inn
í Heimsstyrjaldarsalernið, sem var eini
staöurinn þar sem ég í þau seytján ár,
meöan ég var heima, gat lokaö aö mér og
gefið mig löstum mínum á vald. Þessu meö
Stauning trúöi ég ekki lengi. Þaö gat ekki
veriö rétt aö guö, sem sá allt sem gerðist á
jöröinni, jafnvel í Kína, yrði aö ganga meö
gleraugu eins og pabbi sem var oröinn
dapureygur af neistunum frá þeirri glóö
sem hann gætti.
í lestrarbók minni, sem var hvorki svo
kraftmikil né kauðsk að ég sökkti mér
niöur í hana, voru nokkur þjóökvæði og af
þeim varö ég mjög hrifin. Þau og sálmarnir
uröu grundvöllurinn að Ijóöagerö minni, og
þegar ég var tíu ára byrjaöi ég sjálf aö
yrkja kvæði. Þó aö sitthvað hafi á dagana
drifið hjá mér hefur mér tekist aö varöveita
þau. Undir hvert þessara barnaljóöa hef ég
skrifað nákvæma dagsetningu og ár hve-
nær þau uröu til. Ég hef sennilega ætlaö aö
létta síðari tíma bókmenntafræöingum
Frh. á bls. 16.
13