Lesbók Morgunblaðsins - 27.02.1977, Blaðsíða 15

«r
hugskoti
^lloody
cAUen
r
f/S/N‘ór
þÉN EKNI
E/NMflNA -
L.E&T
að BÚA
e/nn,
WOOÞ'K?
/E-TLfíRPU / 1
/SOKKUNN T/AAAN
AÐ KUÆNAOT ^
AFTUR? t ^
APE/NS EF
É€> F/NN
H/NA fULLr
KOMNU KONU.
EGUOKP ASTFAN&/N AF
LÆKN/NUM MÍNUM. ÉG
SAOP/ST U/LJA f/6A STEFNU
NÓT V/Ð HANN.
HANN SA6ÐI MBR AÐ p>ETTA
VÆR/ EKK/ NBITT, AÐEíNS
HORMÓNA S TA RESEMí
NOKKRU S/ÐAR SKRÁÐ! HANN MI& SEM
SJÚKL/N6. &AFMÉR FASTA HEIMSÓKN-
ARTÍ/AA,- 06 U/5> UOKUM SA/HAN
l'3/HÓNUPI.
,,06 ée þURFT' 1
APEINS AE> dORSA
H'At-FTGIALD. }
HANN HAK
STÓK-
KOSTLEGUR
11-14,
Jón Kristvin Margeirsson
Afkoma
Hörmangara-
félagsins
Af þeim verzlunarfélögum, sem
ráku Islandsverzlunina á ein-
okunaröldinni (1602—1787),
hefur Hörmangarafélagið
(1743—58) hlotið verst eftirmæli
meðal Islendinga, og má t.d.
minna á ummæli Jóns Aðils í ein-
okunarsögu hans, en hann kemst
hér að orði á þá leið að „það er
alkunna, að engin verzlun hér á
landi hefur orðið illræmdari en
verzlun Hörmangarafélagsins“.
(Einokunarverzlun Dana á ís-
landi, bls 194.)
Um útistöður þessa félags við
Skúla Magnússon og landa hans
hefur Jón Aðils skrifað ýmislegt,
en um afkomu þess er hann fáorð-
ari í ritverkum sínum. Hann get-
ur þess þó í einokunarsögu sinni
(bls. 189), að upprunalegt hlutafé
félagsins hafi verið 60.000 ríkis-
dalir, 1000 rd. hver hlutur, og er
þetta rétt. Einnig nefnir hann, að
Hörmangarafélagið hafi grætt
mikið fyrstu árin og gróðinn, eða
hluti af honum, verið notaður til
að hækka nafnverð hlutabréf-
anna, fyrst upp f 1500 rd., og er
þetta einnig rétt. En i seinna
skiptið, sem hlutabréfin voru
hækkuð í verði, telur Jón Aðils,
að þau hafi hækkað upp 1 1839 rd.
12 sk. (bls 189), og þessi upphæð
er of lág. Þessi hækkun var sam-
þykkt á aðalfundi félagsins 2.
nóvember 1747, og sú upphæð,
sem félagið hafði handbæra í
þessu skyni, nam 33.507 rd. 29 sk.
Þessu var skipt niður á 72 hluti,
og komu á hvern hlut 465 rd. 36
skild. Hver hlutur varð þá 1965
rd. 36 sk., og við þá upphæð bættu
hluthafar 34 rd. 60 sk. á hvert
hlutabréf samkvæmt samþykkt
aðalfundar. Varð nafnverð hluta-
bréfanna þannig 2000 rd. (Sjá
Deliberations og
Subscriptionsprotokol
Hörmangarafélagsins í Rfkis-
skjalasafni Dana, opnu 102—104;
sjá ennfremur Skírni 1969, bls
225—6.) Það er og rétt hjá Jóni
Aðils, aö hlutum var fjölgað upp í
100 og að hlutafé félagsins varð
þá 200.000 rd.
Yfirlit Jóns Aöils um Hör-
mangarafélagið i einokunarsögu
hans sýnir, að hann telur, að fé-
lagið hafi yfirleitt hagnazt vel,
eða a.m.k. allsæmilega, á íslands-
verzluninni. Hann leggur áherzlu
á hinn mikla gróða þess á fyrri
helmingi verzlunartimabilsins, og
hann leggur llka áherzlu á, að
félagið hafi látið íslandsverzlun-
ina standa undir tapi Finn-
merkurverzlunarinnar, sem það
tók að sér leigulaust frá miðju ári
1746. Um þetta segir Jón Aðils
m.a.: „Að 3 árum liðnum tók
félagið einnig að sér verzlun á
Finnmörk, sem konungur hafði
látið reka á sinn kostnað að
undanförnu. Varð stjórnin svo
fegin að losna við þann ómaga, að
hún eigi aðeins veitti félaginu
hana leigulaust í 25 ár, heldur
framlengdi einkaleyfi Hörmang-
ara á íslenzku verzluninni með
sömu leigu og áður um 25 ár, eða
frá sumarmálum 1746 til sumar-
mála 1771. Eins og geta má nærri
varð Islendingum enginn hagur
að þessu bandalagi, þvl bæði
felldi konungur litlu síðar úr gildi
vöruskoðun þá í Kaupmannahöfn,
sem áður hafði verið fyrirskipuð,
af því að hún hafði eigi tiðkazt við
Finnmerkurverzlunina og svo
gerði Hörmangarafélagið sér
jafnan far um að vinna það upp á
íslenzku verzlunanni með harð-
leikni i viðskiptunum, sem það
skaðaðist á hinni“. (bls. 188)
1 Andvara 1939 birtist grein
eftir Björn Karel Þórólfsson,
„Einokunarfélögin 1733—58“, og
er hér m.a. minnzt á afkomu Hör-
mangarafélagsins. Ætla verður,
að Björn Karel hafi stuðzt mjög
við einokunarsögu Jóns Aðils, en
i grein B.K.Þ. koma þó fram nokk-
ur atriði, sem ekki standa í
einokunarsögu J.A.
Björn Karel er sömu skoðunar
varðandi afkomu Hörmangara-
félagsins og Jón Aðiis, nema þá ef
vera kynni, að hann gerði meira
úr því en Jón Aðils, að félagið
hafi hagnazt á lslandsverzluninni.
Hann (B.K.) talar um árin fyrir
og eftir 1747 og segir: „Á þessum
árum græddi félagið stórkost-
lega.“ Ennfremur segir hann um
tlmabilið í heild: „Félagið græddi
alltaf mest á íslenzku verzluninni,
en Éinnmerkurverzlunina mun
það hafa tekið að sér í þeim til-
gangi að hörmangarar gætu verið
einir um alla fiskverzlun f Kaup-
mannahöfn."
I Skirni 1969 (Bréf til Skírnis,
bls 225—6) birti undirritaður
yfirlit yfir arðsútborganir Hör-
mangarafélagsins, og kemur hér
fram, að félagið greiddi arð fram
til 1755, en ekki eftir það; þó var
enginn arður greiddur 1754. Sam-
kvæmt þessu yfirliti námu arðsút-
borganir samtals 102.160 rd. á
timabilinu 1744—55.
Þegar Jón Aðils var að fást við
rannsóknir sfnar á Hörmangara-
félaginu og öðrum verzlunar-
félögum, hafði hann ekki aðgang
að skjalasafni Hörmangarafélags-
ins og þarf ekki að lesa lengi I
einokunarsögu hans til að sann-
færast um þetta. En reyndar virð-
ist skjalasafn þess ekki hafa bor-
izt í Rikisskjalasafn Dana fyrr en
um svipað leyti og einokunarsaga
Jóns Aðils kom út. Nákvæmar
upplýsingar um þetta hef ég þó
enn ekki fengið í Rikisskjalasafn-
inu.
Aðstaða Björns Karels hefur
verið mun betri, er hann skrifaði
áðurnefnda grein sína i Andvara
1939. Hann hafði kynnt sér skjala-
safn félagsins i Rikisskjalasafn-
Framhald á bls. 16.