Lesbók Morgunblaðsins - 27.02.1977, Blaðsíða 2

Trausti Valsson arkitekt
UMHVERFISVERNDUN
1 grein þessari er sagt frá ýmsum þeim atriðum,
sem liggja að baki hugmyndum um umhverfis-
verndun og rakin sú stðrstíga þróun, sem orðið
hefur og er að gerast.
Aðalástæðan fyrir Iitlu gengi umhverfisverndar
sjónarmiða, hér á landi, er hégómlegt sögumat, sem
kemur t.d. fram í sífelldu tali um „merka menn“ og
„merkar stofnanir“. Húsum og öðrum minjum um
starf og baráttu almennings frá örbyrgð til borgar-
menningar er lítill sómi sýndur, en hégóminn nær
aftur á móti svo langt, að keypt er eitthvert erlent
postulín, — sem hvergi snertir sögu Reykjavíkur
—, fyrir milljónir.
Flestir óska þess nú, a8 brekkan vi8 Lækjargötuna — Bernhöftstorfan þar me8 talin — geti
veriS áfram I þeirri mynd sem vi8 höfum vanizt og hér má sjá.
Umhverfi er spegilmynd
af sjónarmiðum hvers
tíma.
Mótun alls umhverfis okkar
er háð sjónarmiðum og verð-
mætamati hvers tíma. Verð-
mætamatið velur mótununni
farveg. Á gagnstæðan hátt veit-
ir byggt umhverfi okkur mjög
nákvæmar upplýsingar um
sögu og sjónarmið núverandi og
genginna kynslóða. Með dálít-
illi söguþekkingu og þekkingu
á nokkrum táknum og einkenn-
um í mótunarfræðum, verður
umhverfið; hús, borgir, munir,
klæðnaður að ótæmandi og
heillandi lestrarefni.
Hér verða ekki tök á að rekja
nákvæmlega bakgrunn ýmissa
menningarlegra hræringa i
þjóðfélaginu, en þó verður
drepið á ýmis atriði þessu við-
víkjandi í textanum. Til skýr-
ingar má minna á, að margir
frægir arkitektar hafa á þessari
öld orðið til að draga fram og
túlka lifsskilning heilla þjóða
með byggingaháttum og -formi.
Einna þekktast af þessu tagi
eru byggingar Mies van der
Rohe i Bandaríkjunum, er
túlka einfaldan og skrautlaus-
an „elegans" og rökhyggju.
Venjulega eru hinar almennu
skoðanir sjálfgefnar fyrir
hönnuði og breytast aðeins á
margra ára eða áratuga fresti.
Nú á síðustu 10—20 árum hafa
verið að gerast grundvallar-
breytingar á afstöðunni til ný-
tízkulegs og gamals í svipmóti
borga, og á aðeins 7—8 árum,
eða síðan Bernhöftstorfan kom
til umræðu, hefur orðið grund-
vallarbreyting I afstöðunni til
gamalla húsa i Reykjavík.
í eftirfarandi rabbi verður
reynt að gera grein fyrir ýms-
um þáttum í skoðunum á lífs-
formi og umhverfi. Vmis atriði
úr stöðu þessarra mála hér á
landi verða rakin og skírskptað
til dæma úr gamla bænum.
Taka verður fram, að vegna
brotakenndra gagna um
byggðarþróun I Reykjavik er
líklegt að villur leynist i þessari
ritgerð hvað varðar einstök
atriði eða einkenni.
Hugtökin umhverfi
og umhverfisverndun
I nútíma skipulagsfræðum er
mikil áhersla lögð á að nota
beri orð sem eru ekki I sjálfu
sér takmarkandi t.d. að tala
ekki um húsaskipulag heldur
umhverfisskipulag, þannig að
skýrt komi fram að hönnunin
og ábyrgðin nái einnig til garð-
svæða, girðinga, hávaða, holl-
ustu o.s.frv. Þannig var það vill-
andi að tala um húsaverndun á
evrópska arkitektúr-verndar
árinu.
Þessi vikkun hugtakanna
kemqr fram í aukinni áherslu á
heildaryfirbragð og einnig er
varðar mikilvægi allra hluta
umhverfisins svo sem gróðurs,
ljósastaura, kantsteina, götu-
yfirborðs o.s.frv.
Mat nútímans á
gömlu umhverfi
í Reykjavík
Breytingarnar á verðmæta-
mati á gömlu umhverfi í
Reykjavík eru ótrúlegar. AUar
tillögur um skipulag í miðbæn-
um byggjast fram til um 1960 á
nær algjöru niðurrifi. Til fróð-
leiks eru sýnd hér þrjú dæmi. Á
bls. 3 er sýnt skipulag
Lækjargötubrekkunnar frá
1946, eða um það bil. Myndinni
var ætlað það hlutverk að sýna
að Menntaskólinn gæti ekki
staðið þar vegna þess hann
væri of lítill. Einar Magnússon,
þá menntaskólakennari ritaði
greinar í blöð og hefur e.t.v.
með því forðað óhappi. Á bls
3 má sjá skipulagshugmynd
um umhverfi Tjarnarinnar úr
samkeppni um Tjarnarsvæðið
frá um 1955. Allar tillögurnar
munu hafa gert ráð fyrir niður-
rifi húsanna i kringum Tjörn-
ina, en þetta umhverfi teljum
við einhverja fegurstu perlu
okkar i dag.
Þessi dæmi eru ekki til að
bera hnjóð á einstaka menn eða
arkitekta, því að nær allir virð-
ast hafa verið með á þessum
skoðunum og forsendan um
hátt nýtingarhlutfall var arki-
tektum að sjálfsögðu ekki sjálf-
gefin.
En þessi dæmi eru lærdóms-
rik og ættu að vera nokkur
sönnun efagjörnum, um að ým-
is, e.t.v. ekki eins mikilvæg hús
eða svæði, geti átt meira gildi,
en þeim virðist við fyrstu sýn.
Einnig minna þessi dæmi okk-
ur á hversu stutt er siðan við
lærðum að meta þelta gróna og
hlýja umhverfi og því eðlilegt
að ekki sé enn vaknaður alveg
fullur skilningur hjá almenn-
ingi á þessum málefnum.
Ekki verður rakið hér hvern-
ig þróun þessara mála hefur
gengið fyrir sig í einstökum
atriðum, en fullyrða má, að
þrátt fyrir slæma útkomu i
Aðalskipulagi Reykjavíkur frá
1962 hafa dönsku skipulags-
mennirnir valdið hugarfars-
breytingu að nokkru.
En hvað olli þessari blindu?
Hér kemur margt til, en sjálf-
sagt er stærsta atriðið, að þjóð-
in hafði búið við fátækt og er
nú orðin rík, vildi sjá verkleg
merki um sigur sinn i „glæstum
höllum" og standa yfir rústum
alls þess er minnti á fyrri tíma.
Unga kynslóðin aftur á móti,
sem þekkir ekki skort þessarra
tíma getur notið fegurðarinnar
og einfaldleikans í gömlum
byggingum. Kynslóðaskiptin
eru lika mjög skýr í afstöðunni
til gamalla húsa.
Það er fróðlegt að athuga það
mat sem gildir í túlkun á is-
lenzkri sögu og reyndar er það
af likum toga og neikvæð af-
staða gegn einföldum bygging-
um og hefur eflaust ýtt þar
undir.
Mjög áberandi er í sögubók-
um draumórakennd dýrkun á
fornöldinni (plús ættartölur)
og einnig hafa sloppið inn
höfðingjar og „lifið á baðstofu-
loftinu". Frá bjargarlitlu lifi al-
þýðunnar í gegnum aldirnar er
litið sagt og varla nokkuð frá
þéttbýlismenningunni þó að
fksíir núlifandi íslendingar
séu þar upprunnir. Sýningar-
salir Þjóðminjasafnsins eru tal-
andi tákn um þessa söguskoð-
un.
En hvað veldur þvi þá, að
þetta verðmætamat er að breyt-
ast? Eitt stærsta atriðið er án
efa það, að veruleikinn og hall-
irnar urðu ekki eins glæstar og
draumar stóðu til. Þvert á móti
er um fátt meira talað nú en
ljóta steinsteypukassa og köld
og sálardrepandi ibúðarhverfi,
og er nú svo komið, að það er
keppikefli mjög margra að búa
í gömlum húsum og gömlum
hverfum.
Breytt skoðun
á lífsinnihaldi
Skylt þvi sem var rætt um
hér að framan og styður það, er
breytt skoðun ungs fólks á lífs-
innihaldi. Aðalatriði þessara
skoðana hafa flutzt hingað frá
erlendum iðnríkjum, þar sem
aðstæðurnar eru miklu skarp-
ari en hér. Með nýtizku at-
vinnuháttum er fólkið orðið
nánast eins og hjól i vél og býr
einangrað f íbúðarbáknum nán-
ast eins og í geymsluhólfum.
Þetta fólk litur með öfund til
þeirra tima, er hver maður út-
hugsaði, smíðaði og seldi sjálf-
„Mjög ðberandi er I sögu-
bókum draumórakennd dýrkun
d fornöldinni. . . Frð bjargar-
litlu lífi alþýSunnar t gegnum
aldirnar er litiS sagt og varla
nokkuS frð þéttbýlis-
menningunni þó að flestir
núlifandi íslendingar séu þar
upprunnir. Sýningarsalir ÞjóS-
minjasafnsins eru talandi tðkn
um þessa söguskoSun."