Lesbók Morgunblaðsins - 28.06.1970, Blaðsíða 15

þekktumst varla, en þó hófst á
þessu augnabliki alvarlegt og
mikilvsegt samband sem
var stundum hamingjusamlegt,
stundum sársaukafullt, en
aldrei hversdagslegt og aldrei
ósamrýmanlegt þeim eldheitu
þjóðfélagslegu tilfinningum
sem við vorum haldin vegna
stríðsins.
Reyndar var styrjöldin sam-
ofin þessari ást frá upphafi til
endis. I fyrsta sinn sem við
lögðumst saman (við höfðum of
margt að tala um, í fyrsta skipt
ið sem við urðum elskendur, til
að leggjast saman), heyrðum
við skyndilega dýrsleg fagnað-
arlæti úti á götunni. Ég stökk
fram úr rúminu og sá brenn-
andi loftskip falla til jarðar.
Það var tilhugsunin um hug-
rakka menn deyja á kvalafull-
an hátt sem olli fagnaðarlátun-
um á götunni. Á þeirri stundu
var ást Colette mér skjól, ekki
frá sjálfri grimmdinni, sem er
óumflýj anleg, heldur frá þeirri
kveljandi vitneskju að svona
eru mennimir.
Frá miðju árinu 1916 og þar
til ég fór í fangelsi í maí 1918,
var ég önnum kafinn við
að sinna málum „No Con-
scription Fellowship“. Fund-
ir mínir við Colette voru hve-
nær sem færi gafst frá friðar-
baráttunni og aðallega í sam-
bandi við vinnuna sjálfa.
Af slóðum
Vendla
Frh. af bls. 11.
skráði eftir sjóliðunum tveim-
ur. Meðal annars getur hanii
um unga og fallega móður, sem
bar smábarn á örmum sér. Ekki
er vitað hver hún var, aðeins
að hún var farþegi þarna um
borð, — kannski gift einhverj-
um yfirmanni skipsins, eða her-
skipa þeirra, sem The Crescent
var að flytja birgðir til. En
traust og virðingu hefur hún
borið til yfirmanna skipsins.
Þegar öll sund voru að lokast
rétt áður en fyrri flekinn lagði
til lands, hafði hún fært sig úr
yfirhöfn sinni og jafnvel fleiru
af fötum og vafið því um barn
ið. Gekk hún síðan til eins sjó-
liðsforingjans, fékk honum
barnið og sagði eitthvað á
þessa leið: „Ég veit að ég lifi
þetta ekki af, en ég held að
þér muni heppnast það. Þú
ætlar að bjarga baminu mínu.
Eg eir hamingjusöm ef það lif-
ir. Mitt líf skiptir ekki miklu
máli, en þess líf er mér allt.
Ég treysti þér, láttu því ekki
verða kalt“. — Litlu síðar skol-
aði henni fyrir borð. En því
miður fór sjóliðsformginn í
sömu gröfina og barnið með.
Bjartsýn trú hinnar ungu móð-
ur gat ekki hrært örlögin af
markaðri braut.
Stórum hópi hinna drukkn-
uðu Englendinga skolaði á land
Voru þeir grafnir í þremstór-
um gröfum í kirkjugarðinum í
Márup. Á seini árum hafa kaf-
arar fundið flakið og bjargað
úr því ýmsum munum, m.a.
vopnum og víni. Og stórakker-
ið hefur náðst í land og ver-
ið reist upp í Márupkiúkju-
garði þar sem bein hinna ólán-
sömu útlendinga hvíla. Þeir
voru á ýmsum aldri. Flestir
munu þó hafa verið ungir með
sevintýraþrána logandi í blóð-
inu, og hafa í upphafi fagnað
þessari för. Þó er trúlegt, að
uggur hafi leynzt í hugskoti
sumra, þegar látið var úr höfn
út í veðraham skammdegisins.
En við slíku varð ekki gert,
ella ihefðu þeir gerzt drottins-
svikarar, og er sú synd öðr-
um verri hjá stríðsþjóðum.
— Þessi saga sem ég hefi
endursagt hér lauslega, er að
mestu tekin úr bók um Vend-
ilsýslu. Þar er margt fleira að
finna af sama stofni, — þó er
hitt rnú enn fleira, sem hvorki
er skráð þar né annars staðar
af hrakningum slysfaramanna
á liðnum öldum. En svo er fyr
ir að þakka, að eftir því sem
nær dregur nútímanum hefur
óhöppunum fækkað. Betri skip,
fleiri vitar, veðurfregnir og
auknar slysavarnir hafa á viss-
an hátt storkað örlögunum og
oft borið sigur af hólmi.
Öldur Vesturhafs og Kvein-
stafaflóa skola þó enn líkum á
land, og hafið brýtur sífellt
þessa hættulegu strönd.
Þegar ég fór þarna um var
hún gul og sólfáguð, svo langt
sem augað eygði. Örlétt
bylgjuhjal hvíslaði við sand-
inn, sem beið sumargestanna.
Danssiðir
í Skagafirði
Frh. af btt'S. 7.
en þó kom það fyrir að ungu
pari varð heitt og læddist út
til að anda að sér hreinu lofti.
Snyrtivörur þekktust ekki og
því lítil hætta á að litur sæist
á vanga karlmanns er inn var
komið en rjóðar gátu þær ver-
ið í vöngum eins og nú og
áreiðanlega brann funi í æðum
unga fólksins þá eins og nú og
það gat skemmt sér af hjartans
list alveg eins og nú þó aðeins
væri spilað á langspil, hár-
greiðu, eða bara sungið og trall
að.
Af því að ég hefi nú sagt frá
minningum Lilju litlu um dans-
inn er líklega rétt að ég segi
ykkur frá minum minningum
um samkomur unga fólksins frá
um 1918, en þá var ég ungt
dansfífl sem kallað var og sat
ég mig ekki úr færi að ganga
sýsluna á enda ef ball var á
boffstólum. Við stofnun ung-
mennafélaganna og þeim mikla
starfsáhuga sem blómgaðist hjá
ungu fólki á þeim árum gat
ekki hjá því farið að ýmiskonar
skemmtanir og þar með dans
yrffu þáttur í starfi félaganna.
Eftir fundi okkar, jafnvel viku-
lega, var á stundum dansað, fé-
lögum til skemmtunar og þá
jafnframt til að draga ungt fólk
í félögin. Þegar ég lít til baka,
sé ég aff danssiffirnir hafa þó
furffu lítiff breytzt frá því fyrir
aldamót. Dansar voru aff mestu
þeir sömu, stúlkumar sátu á
bekkjum meðfram veggjum.
Við stóðum í hornum éða þar
sem rúm var i þaff og þaff skipt-
ið. Gengið var fram fyrir þá
dömu sem hugurinn stefndi að
í það og það skipti, hneigt sig
virðulega og ef stúlkan var
ekki áður kunnug, þá nefndum
við nafn okkar, Ekki var þetta
þó alsiða en þótti kurteisi.
Nokkuð misjafnt var hvemig
haldið var er, dans byrjaði.
Vanalega hélt þó karlmaður
hægri lófa ofarlega á baki döm-
unnar, en daman vinstri hönd á
öxl herra síns. Lófar voru oft
lagðir saman í axlarhæð eða þá
að dansendur liéldu um upp-
handlegg hvor asuiars. Gatnan
þótti að gera ýmiskonar kúnstir
í dansi t.d. að dansa öfugan vals,
stökkræl, marsúrka á fleiri
vegu, skottís o.fl. o.fl.
Kurteisi þótti að lialda uppi
samræðu við dömu meðan á
dansi stóð, einnig var sjálfsagt
að halda dömunni svolítið frá
sér, ef hún var óvön dansi. Þá
var hún frjálsari og síður hætt
við að stíga á tærnar, og ekki
þótti sæmandi að láta stúlkur
sitja yfir sem kallað var, jafn-
vel þó þær væm ekki fyrsta
flokks dansendur. Þá var og
ekki dansað nema einn dans í
einu við sömu dömuna. Mjög
mikið var um ýmis konar til-
breytni svo sem mars, hnútur,
klútur, knéfall á klút, lieimsálf
ur og fjöldamörg önnur til-
brigði, sem varð á stundum
nokkurskonar livíld í dansi. Og
þá eru harmonikur komnar til
sögunnar, fyrst einfaldar og síð
ar tvöfaldar og þrefaldar. Dans
aff var hraðar en áður og lítil
regla á dansgólfi enda oft svo
margt á litlu gólfi að slíkt var
ekki liægt, en dansað var oft
eins og áður fyrr frá kvöldi til
morguns.
Ekki minnist ég þess, að dans
aður væri vangadans svokall-
aður, þó má vera að þegar lítið
bar á hafi liöfuð nálgast nokk-
uff svo aff samstilling og ylur
varð meiri.
Þó að eitthvað væri um vín
á danssamkomum minnist ég
ekki að þar kæmi nokkurn tíma
til óeirða og áreiðaniega voru
konur þar saklausar, enda unnu
ungmennafélögin, sem þá voru
í blóma, að hófsemi víns og
stundum var þar algjört bind-
indi.
A mínum fyrstu dansárum
minnist ég ekki að veitingar,
svo sem kaffi væri selt á dans-
leikjum, en þó eru Sæluvika
Skagfirðinga og þorrablótin á
Hólum í Hjaltadal þar undan-
skilin, en þessar skemmtanir
voru aðalhátíðir ársins og allt
ungt fólk, sem á annað borð gat
aff heiman fariff, fór á þessar
skemmtanir.
Dansinn dunaffi þá eins og
nú, og eitt sinn var ég ungur
og dansniði af hjafrtaais list. Við
ungu mennirnir gengum með
hatta og montprik viff hátíffleg
tækifæri og alltaf þótti sjálf-
sagt aff taka ofan á götu fyrir
kvenfólki og þá sérstaklega fyr
ir eldri konum.
Bókmenntir
listir
Frh. af bls. 4.
um bókmenntir undir merki ÓJ
og fengið þá til að leika list-
irnar eftir honum.
Um skeið leit helzt út fyrir
að ÓJ yrði ekki annað en æp-
andi strætaprédikari í bók
menntum. En upprunalegar gáf
ur hans hafa þegar dregið hann
nauðugan viljugan langt af
þeirri leið. Þetta sést glöggt af
beztu skrifum hans nú upp á
siðkastið. Hann hefur að mestu
slitið af sér og brennt til ösku
í eldi reynslunnar, þær kreddu
kenningar og hræsnisdruslur,
sem svo lengi hafa haldið hon-
um niðri sem bókrýni. Þó er
hann enn æði brokkgengur á
skeiðvellinum, þegar sá gáll-
inn er á honum, og tekur þá
slík gönuskeið að allt endar
með skelfingu. Eitt nýjasta
dæmið um þetta er það, þegar
ÓJ lét það boð út ganga, að
leikrit Matthíasar Jóhannes-
sens, Fjaðrafok, væri ekki sýn
ingarhæft verk. Þá hefur hann
einnig gefið út þá yfirlýsingu,
að skáldsaga sú, sem síðast
var lögð fram af íslands hálfu
í samkeppninni um bókmennta
verðlaun Norðurlandaráðs, væri
alls óverðug slíks heiðurs. ÓJ
má vita það, að klámhögg er-
ekkert högg. Hann má líka
vita það, að á meðan hann leyf
ir sér að níða niður góðar bók-
menntir, á hann enn ólærða
stóra lexíu sem bókmennta
frömuður.
Ekki er óskynsamlegt að
álykta, að ÓJ standi á tíma-
mótum í skrifum sínum um bók
menntir. Núorðið lætur hann
lærisveina sína að mestu eina
um að ólátast, og glottir við
þeim bókmenntaboðorðum, sem
hann hrópaði hvað hæst um áð
ur. Þetta bendir til þess, að
hann muni fyrr en seinna stíga
skrefið til fulls til heilbrigðrar
bókmenntagagnrýni. . . Raunar
má telja hér fleira til, en það
er varla tímabært að sinni
Þetta greinarkorn á ekki að
verða nein allsherjar úttekt á
þeim, sem fást við bókmennta-
gagnrýni á voru landi, íslandi,
um þessar mundir Þó ber að
minna á það, að Njörður P.
Njarðvík hefur að nafninu til
haldið uppi bókmenntagagn-
rýni í Alþýðublaðinu. síðan ÓJ
lét þar af störfum. Ég segi að
nafninu til, þar sem Njörður
hefur ekki birt nema sárafáar
bókmenntagreinar í blaðinu. Og
því miður lofa þessar greinar
hans engu góðu. Manni skilst
einna helzt á þessum bókrýni,
að ekkert séu bókmenntir nema
skáldrit, sem eru úttroðin af
harðsoðnum sósíalisma og svo-
kallaðri þjóðfélagsádeilu (Mik
ið held ég að þetta gleðji gamla
manninn, sem á sínum tíma
skrifaði blóðrauðu bókmennta-
söguna). Skrif Njarðar eru væg
ast sagt bæði öfgakennd og
strembin, njörfuð niður með úr
eltum kreddukenningum, sem
honum virðist ógerlegt að sjá í
gegnum. Þetta mat á bókmennt
um er næsta algengt í Svíþjóð
og hefur verið svo lengi. En
tæplega hefði Njörður þurft að
fara til Svíaríkis, svo honum
lærðust þessi vinnubrögð i bók
menntum. Og það gengur fleir-
um en honum illa að losna við
„raanða koimplexinn“.
Bókmenntalega séð er ekkert
bil á milli þeirra Njarðar P.
Njarðvík og Árna Bergmanns
í Þjóðviljanum. En hjá Árna
hangir rauður fáni og hamar
og sigð yfir hverri setningu.
Nú er lítið annað eftir en að
segja amen, og enginn nennir
að bíða eftir því stundinni leng
ur, enda skal nú sem snarast
látið staðar numið. Það skal að
eins undirstrikað, að allt hjal
um það, að einhver doðamerki
séu á skáldsögunni, eru hugar
órar einir og ráðvillt hjal lífs-
þreyttra tízkusveina í bók-
menntum.
Skáldsagan hefur lifað góðu
lífi með íslendingum, allt frá
því að land byggðist, fyrst í
munnlegri geymd, síðan á bók.
Bóksagan hefur af skiljanleg-
um ástæðum tekið ýmsum breyt
ingum í tímans rás, en höfuð-
línurnar eru ætíð skýrar og
breytast ekki. Endurnýjun
skáldsögunnar er ekki falin í
formbyltingu nema að örlitlu
leyti. Endurnýjun hennar felst
fyrst og fremst í því, að ný
andans stórmenni vekjast upp
með hverri nýrri kynslóð, og
hugsa og skrifa innan ramma
skáldsögunnar.
Dýpsta hreyfiafl skáldsög-
unnar er náin snerting við líf-
ið sjálft, en ekki hrófatildur
utanaðlærðra kennisetninga,
sem þegar bezt lætur verða
aldrei annað en eins konar
Helgakver. Ef ómengaðir lífs-
straumar samsamast skáldverk
inu, magnast það lífi sem aldrei
deyr.
Þetta líf skáldsögunnar geisl
ar stöðugt frá sér mikilli birtu.
Hér er um leyndardóm að
ræða, sem ekki verður ráðinn
til hlítar af bókmenntafræðing
um, eða öðrum aðilum, frekar
en sjálf lífsgátan.
Það er ástæðulaust að hafa
áhyggjur út af framtíð skáld-
sögunnar. Hún mun bera blóm
með hverri nýrri kynslóð, svo
lengi sem mennt og menning
eiga sér griðland í mannlegu
samfélagi.
Galtlarvita, í maí 1970
Óskar Affalsteinn.
28. júní 1970
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 15