Lesbók Morgunblaðsins - 28.06.1970, Blaðsíða 13

lífe. ÞaO w l>ess vegnia, sem
ihiainin djó svo imgtur.“
Tilhneigingin rekur fólk,
jafnvel án þess að það viti það,
til að setja sig í sömu aðstöðu,
og það var í sem börn. Fólk
þrífst bezt við aðstæður, sem
það vandist við í æsku. Hið
tnýja gerir fólk tartrygigt og
hræðir. Hin heilbrigða kynþörf
rúmar einnig félagsþörf. Hjá
einstæðingum er sjálf kynþörf-
sjaldniast deyfð. Það er
hin félagslega þörf og þar með
hæfileikinn til að umgangast
fólk, sem er lömuð. E. Munch
var einstæðingur. Hann flúði
frá lífinu og manneskjunum
með því að loka sig inni með
vinnu sinni og list. Hann hafði
ekki það jafnvægi líkamans og
sálarimmar, sem þarf til þœs að
hafa ánægju af að lifa. Gleði
af að anda, hreyfa sig, njóta og
velja, koma einhverju á hreyf-
ingu, af að elska og vera elsk-
aður. Einstæðingar eru oft
álitnir ménn með mikil tak-
mörk. Þeir álíta gjaman, að
þeir séu betri en aðrir. Þeir
eru bardagafúsir og mjög háð-
ir sjálfi sínu. Þeir fórna iðu-
lega sinni eigin og annarra
líkamlegu nautn fyrir hærra
markmið. Þeim finnst eitt og
annað mikilvægara en ánægj-
an af að lifa lífinu. Heilinn og
viliiaikrafturinin er allt og líkiaim
inn eingöngu hindrun, þeim
hættir til að gleyma því ,að
maðurinin er af ríki dýrainna.
Doktor Munch var einmana,
og Edvard Munch tókst ekki
heldur að semja sig að fólki.
Það skeði of oft, að þeir sem
honum þótti vænst um, fjar-
lægðust hann. Til að brynja sig
gegn frekari missi varð hann
fælinn og tortrygginn. Hann
þorði ekki að sýna umhyggju.
Viðleitoinia til að mál'gast
hamin tólk hamm gam mienm væru
að leita á hann. Hann var
hræddur um, að þeir vildu hon
um eitthvað illt. „Þegar óvinir
mínir álíta, að þeir hafi
náð taki á mér, þegar þeir eru
öruiggir um, að þeir hafi króað
nniig af geri óg hið sama og Naipo
leom — geri dj'arflegt úthlaiuip. í
skjóli næturinnar brýzt ég út
úr virkinu, ég ryð mér braut
gegnum línur óvinarins. Ég
sezt upp í Iest og fer. Það skap
ar rugling í herbúðum óvínar-
inis, Þeir ráfia hræ'didir um og
spyrja hvern annan. Hvernig
náum við taki á honum?“
Innilokun Munchs gekk svo
langt, að einu sinni skrifaði
hann Inger systur sinni, sem
hann bar svo mikla umhyggju
fyrir: „Kæra Inger. Þegar ég sé
þig, þá verð ég taugaóstyrkur,
og þegar þú sérð það, verður
þú eininág tauigaóstynk. Þá verð
ég ennþá eirðarlausari.“ Síð-
ustu sjö ár lífs hans fékk hún
aðeins tvisvar að heimsækja
hann. Hann sagði að þegar hún
væri hjá sér, og hann segði við
hana að tvisvar tveir væru fjór
ir, segði hún, að tvisvar sinn-
um fjórir væru átta, og svo
væru þau engu nær. Það kom
fyrir, að hann tók sér leigubíl
til ættingja af einhverju hátíð-
legu tilefni, sendi bílstjórann
inn með gjafir og kveðjur, beið
út á meðan, og lét hann svo
aka sem skjótast á brott, er
hann kom út aftur.
Á heimili föður hans voru
fjárráðim vægast saigt mjöig bág
borin. Daig noikfkuirn féklk fjöl-
skyldan heimsókn af ríkum ætt-
ingjum. Það skrjáfaði í silki-
skyrtum og dýrindis kjólum,
strútsfjaðrahattarnir brunuðu
inn í húsið. Ættingjarnir vildu
rétta hjálpandi hönd — þeir
vildu kaupa mynd af Edvard
til að aðstoða föður hans sem
þeir höfðu svo miklar mætur á.
Það var jafnvel talað um svo
háa upphæð sem 25 krónur.
Það var líkaist því, sem þý’ður
andblær mettaður vonum og eft
irvæntingu fyllti húsið. Mynd-
ir voru teknar niður, — þeim
var stillt upp — það var horft
á þær. Nokkrar voru settar til
hliðar fyrir oæstu ihieimsóton.
systkinahópurinn hélt niðri í
sér andanum í hvert skipti, sem
dyrabjallan hringdi, og hinar
fínu frúr brunuðu inn á heim-
ilið. En myndirnar hlutu ekki
náð fyrir augum ættingjanna.
Honum væri líka nær að mála
systur sínar rétt og slétt, eins
og þær væru. Sjálfsafneitunin
væri of áberandi í fari þeirra,
og það skorti ótalmarga hluti,
sem á þeim tímum lýstu upp
tilveru ungra stúlkna. Hefði
hann aðeins málað Inger í ljós-
rauðum kjól, með kettling eða
rósavönd í höndunum, þá væri
allt í lagi. Og svo þetta slétta
hár, hvort ekki væri til hárlið-
unarjám á heimilinu? . . .
„Einu sinni, er ég hélt sýn-
ingiu, var þar málverk, siem ég
vildd ekki selja, giat ekki selt
og varð að hafa hjá mér til
að geta unnið. Svo kom maður
nokkur, einn af þeim, sem hafði
áhrif í Kristianíu á þeim tím-
um. Ef hann keypti, þá myndu
aðrir kaupa. Ég tek þetta, sagði
hamn og benti með stafnum ein-
rnitt á þessa eiiniu mynd. Hún
á ekki að seljast, sagði ég. Ég
hafði sett hátt verð á málverk-
ið í því skyni, að það yrði ekki
keypt. Ég borga verðið, sagði
hann og leit hnarreistur í
kring um sig. Það var fjöldi
fólkis viðstatt. Þetta var bairn-
ið mitt og óg vildi eiklki
misaa það. Svo var það
Lára systir, húm var veik
— hún óskaði sér vetrarkápu
sem hún hafði séð í verzlunar-
glugga. Hún átti ekki kápu
þetta haustið og gekk aðeins
rraeð sj al, — hún varð að fiá
kápu. Því fékk hann myndina.
Peningarnir munu sendir sagði
hann. En það komu engir pen-
ingar. Ég sá hann oft á götu.
Eitt sinn gekk ég til hans og
minnti hann á kaupin. Hann
hafði serat pemánigania, saigði
hann. Hann var hrokafullur og
bætti við, máski borgaði ég á
staðnum, í öllu falli væri mynd
in borguð, svo leit hann á mál-
ið. Ég gat ekki sannað neitt.
Lára fékk ekki fallegu káp-
una, aðeins gamla og notaða
kápu frá ættingja. Kona kaup-
andans fékk myndina og
margar kápur. „Hann er svo
vænn,“ sagði hún. Fylgir það
jafnan óhjáikvæmilega því að
vena væmn, að stolfð sé frá öðr-
um? Máski hefði Lára náð
heilsu, hefði hún fengið káp-
una.
Hvenær var það? Hver var
það, sem fékk menn inn á þá
braut, að þeir skyldu safna
alsnægtum? — Þannig að það
yrðu jafnan einhverjir sem
fengju ekki neitt. Eru ekki
þeir, sem hafa meira en nauð-
syn krefur, þjófar? Allir hóp-
ast að allsnægtuiraum. Damsinn
um gullkálfinn — mun hann'
halda áfram um alla eilífð?“
Það var sagt um Munch, að
hann vissi bæði lítið og mikið
um allt, en þrátt fyrir það
spurði hann alltaf. Það var
eénis og haran væri elkiki sjálf-
um sér með'vitainid'i, að haran í
raun og veru sat inni með meiri
þekkingu en flestir aðrir. Það
var erfitt að skilja, hvemig
hann hafði tileinkað sér allan
þennan vísdóm. Var það vegna
þess, að bamm sprarði alltaf?
„Getur þú hugsað þér eitthvað
undarlegra en manneskjuna.
Allt það, sem guð hefur skap-
að og gefið okkur endurgjalds-
laust af gæzku sinni og örlæti,
afmyndum við.“ „Strax og
maminieisifcjam hiefiur beimt nýju
ljósi á ver'k stoaparams, — þá
þarf eiinhvern til að gæta
þess, að eiklkiert fari úr
sfcorðuim. Maran með mynd-
uigledikia, mjainm með gull
ikieðju í vestimu. Taikið eftir,
sagja þedr með lotaiinigu uim þa'ð,
sem maðurinn hefur fram-
kvæmt. Gras, hreyta þeir út úr
sér um það sem guð hefur skap
að. Það er víst vegna þess að
'guð er eikki sikólaigienigiinin; hamm
hiefur eikiki diplóm umdir gleri í
fallegri umgerð, sem er til vitn-
is um, Ihrvens hamin er megmuig-
ur. Maðui' mieð diplóm er vold-
uigur — ÍJg man eftir
ediniuim, — hainin vildi sikipu-
lieigigja alla Ekeiy, og miig
með. Fyrst vildi hann skipu-
leggja burt vinnustofuna og all
ar myndimar mínar. Það var
ekki vottur af efa í sál hans,
að hann væri maðurinn sem
vissi, — að hamin væri siá, siem
gæti. Hann vildi láta höggva
niður trén. Hann gat ekki skil-
ið, að við yrðum að hiafa tré.
Manneskjur án trjáa eru glat-
aðiar, — tré þarfnast aftur á
móti ekki manneskjunnar. Ég
álít, a!ð það sé hiægt að vera
án manneskjunnar. Trúlega er
hún eiina sköpuinarvenk ið, sean
án má vera. Jörðin mun halda
áfram að vera til, þótt miaður-
inn hverfi. Það er hægt að vera
án mannanna, jafnvel manna
með diplóm . . .
„Mainindinin sem bendir til
stjiariniaininia, loika þeh' inini.
Maniniinin, sem býr til stóra raf-
magnslampa, sem draga athygli
frá stjörnunum — hann heiðra
þeir“ . . .
„Fruimimiaiðuiriinin, hruikkótt-
ur og veðurbarinn, sem lagði
líf sitt að veði fyrir daglegt
braiuð, — hveirniig leið hora-
um? Ein þeinx, siem mieð öllium
meðölum, sama hver eru,
hredðrar um siig, þar sem haran
og hainis sitja í alLgniægtum,
er kropið fyrir.
„Þennan skóg hefur guð
sikapað, — þetta er guðs eigin
garður, — hér genigur fólk illa
um garð. Ég sá mann henda
frá sér dós, flösku og pappírs-
rusli. Hann hefði gætt þess að
kasta ekki frá sér slíku rusli í
garðd Ólsenis heildsala eðia Hain-
sens forstjóra. Og þassi miað-
ur var prestur. Eitt sinn, er ég
fór í kirkju, stóð hann þar og
þruma’ði, að við sdcyldum óttast
guð en ekki menn . . . “
„Flestir hafa ekki dug í sér
til að giera upp við sig, hvað
þeir eigi að gh'ma við þau ár-
iin, sem þeir eru ofainjai'ðQ-r.
Þeir henda sér yfir fyrsta bein
ið, sem þeir koma auga á, eða
það stærsta, líkt og hundurinn.
Ef það eru fleiri hundar um
bitaran, verða siaigismál, — stríð.
Og þegar stríðið er komið, þá
er aðeins ein hugsun til — sú
að sigra. Er það ekki rauði
þráðurinn í tilverunni?
Af hverju varð maðuriinn
herra? Af hverju ekki hundur-
inm? Huradiurinin þýtur af stað
til að höndla eitthvað — oft al-
einn. Maðurinn leitar að ein-
hverju til að ganga í takt við.
Þetta, að brjótast áfram aleinn,
það kemur sjaldan fyrir hann.
Maðurinn gengur frekar aftur
ábak, ef hairan geitiur gieragið i
takt við aðra. Af hverju varð
hundurinn ekki herra?“
„Og nú vill konan sigra
manninn, gerast keppinautur
mannsins, sitja í stól og slá á
ritvél. Enginn vill styðja við
bakið á öðrum; enginn vill vera
utarahjá og hlú að því, sem vex,
mieð himininin siem taikmiark. —
Komain vill líta út sem brúðian. í
upphafi átti brúðan að líkjast
barnirau, — nú vill kiomian lífcj-
ast brúðunni. Og maturinn
okkar! Eg á nágranna, sem
sprautar eplin sín með eitri.
„Þau eiga að vera falleg," seg-
ir hainrn, eiras oig falleg oig miarsi
paneplin á jólatrénu. Áður
áttu marsipaneplin að líkjast
raunverulegum eplum. Hvað
verður úr þessu? Hvar endar
þetta. Eitruð epli, sem líta vel
út! Ég er ánægður yfir því, að
ég hef mín eigin epli, það eru
svartir blettir á þeim, en þau
28. júni 1870
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ]3