Lesbók Morgunblaðsins - 28.06.1970, Blaðsíða 2

*
I ástum
og* stríði
október, varð ég aftur að fara
að flytja fyrirlestra um stærð-
fræðilega rökfræði, en mér
þótti það dálítið fánýt iðja, svo
að ég tók mér fyrir hendur að
skipuleggja deild af Union of
Democratic Control meðal há-
skólakennaranna, en margir
þeirra við Trinity (í Oxford)
voru í fyrstu hlynntir þessum
málstað. Ég talaði einnig á
fundum stúdenta, sem voru
mjög fúsir að hlusta á mig. Ég
minnist þess að hafa sagt í
ræðu: „Það er mesta firra að
láta sem Þjóðverjar séu ill-
menni,“ og mér til mikillar
undrunar klöppuðu þá allir
áheyrendur. En eftir að Lusi-
taniu var sökkt í maí 1915, virt
ist ofsafengnari andi verða yf-
irsterkari. Það virtist álitið að
ég væri að einhverju leyti
ábyrgur fyrir þessari ógæfu.
Eldri prófessorarnir voru
gripnir meiri og meiri móður-
sýki, og ég fann að tekið var
að sneiða hjá mér við háborð-
ið.
Dag nokkurn í október 1914
hitti ég T.S. Eliot í New Ox-
ford Street. Ég vissi ekki að
hann væri í Evrópu, en hann
sagðist hafa komið til Englands
frá Berlín. Ég spurði hann
auðvitað hvað honum þætti um
stríðið. „Ég veit það ekki,“
sagði hann, „ég veit aðeins það
að ég er ekki friðarsinni." Það
er að segja, hann taldi enga
afsökun of lélega fyrir mann-
drápi. Hann varð mikill vinur
minn, og síðar kona hans, sem
hann giftist snemma á árinu
1915. Þar sem þau voru óskap-
lega fátæk, lánaði ég þeim ann
að tveggja svefnherbergjanna í
íbúð minni. Af því leiddi að ég
sá taisvert af þeim.
Mér þótti vænt um þau bæði
og reyndi að hjálpa þeim í
erfiðleikum þeirra, þar til ég
komst að því að erfiðleikarnir
voru þeirra mesta ánægja. Ég
átti hlutabréf að nafnverði 3
þúsund sterlingspund í véla-
verksmiðju, sem vitaskuld tók
að framleiða hergögn í stríð-
inu. Það olli mér miklu róti í
samvizku minni hvað ég ætti að
gera við þessi hlutabréf, og að
síðustu gaf ég Eliot þau. Mörg-
um árum síðar, þegar stríðinu
var lokið og hann var ekki
lengur fátækur, lét hann mig
fá þau aftur.
D.H. LAWR'ENCE — „MÉR
FÓR AÐ ÞYKJA HANN
FULLTRÚIILLRA AFLA.“
Sumarið 1915 skrifaði ég bók
ina „Prineiples of Social
Reconstruction" eða öðru nafni
„Men Fight“ (Hvers vegna
menn berjast), eins og hún var
nefnd í Ameríku án míns sam-
þykkis. Hún var gerólík öllu
sem ég hafði skrifað áður, en
hún varð til næstum ósjálfrátt.
í þessari bók setti ég fram
stjórnmálalega heimspekikenn-
ingu byggða á þeirri trú að
hvatir hafi meiri áhrif en með-
vituð áform við mótun lífs
mannkynsins. Ég skipti hvötun
um í tvo flokka, eignarhvatir og
skapandi hvatir. Sem dæmi um
eignarhvatir í framkvæmd tók
ég ríkið, stríðið og fátæktina.
Sem dæmi um 3kapandi hvatir í
framkvæmd, nefndi ég hins veg
ar menntun, hjónabönd og trú-
arbrögð. Ég var sannfærður
um að siðbótin ætti að vera
grundvölluð á því að leysa
skapandi hvatir mannsins úr
læðingi.
í fyrstu flutti ég efni bók-
arinnar sem fyrirlestra, en gaf
þetta síðan út. Ég hafði gert
það án þess að búast við að
bókin yrði lesin, rétt eins og
trúarjátningu, en sala hennar
færði mér stórfé, og lagði
grundvöllinn að öllum tekjum
mínum í framtíðinni.
Þessir fyrirlestrar voru á
vissan hátt tengdir hinni
skömmu vináttu minni við D.H.
Lawrence. Okkur fannst báð-
um að eitthvað mikilvægt
þyrfti að segja um endurbót á
samskiptum manna, og í fyrstu
gerðum við okkur ekki grein
fyrir því að við höfðum ger-
samlega öndverðar skoðanir á
því, hvers konar endurbótar
væri þörf. Kunningsskapur
minn við Lawrence var skamm
vinnur og erfiður, hann stóð
yfir u.þ.b. eitt ár. Það var
Ottoline, sem leiddi hesta okk-
ar saman, af því að hún dáðist
að okkur báðum og fékk okk-
ur til að halda að við ættum
að dást hvor að öðrum.
Ég. var orðinn bitur og upp-
reisnargjarn í lund af barátt-
unni fyrir friðarstefnu. Þetta
kom okkur í fyrstu til að þykja
við eiga talsvert sameiginlegt.
að var ekki fyrr en smám
saman að mér fór að þykja
hann fulltrúi illra afla, og
hann tók að hafa sömu skoðun
á mér.
Ég hafði staðfasta trú á lýð-
ræði, en hann hafði aftur á
móti mótað með sér allar heim-
spekikenningar fasismans, áður
en stjórnmálamenn fundu þær
upp. „Ég hef enga trú á lýð-
ræðislegum áhrifum almennings
á æðri stjórn" (democratic con-
trol), skrifaði hann. „Ég tel að
verkalýðurinn sé fær um að
velja húsbændur eða ráða-
menn fyrir næsta umhverfi sitt,
en ekki meira. Þú verður að
taka til gagngerrar meðferðar
skipan kosninga. Verkamenn
eiga að kjósa umsjónarmenn
þeirra mála, sem þeir eru í
beinni snertingu við, ekki ann-
arra. Úr hinum stéttunum
skulu kjörnir allir æðri stjórn-
endur. Þetta kerfi á að
rísa eins og pýramídi, þannig
að efst sé eitt raunverulegt
höfuð, eins og á að vera á
hverri skipulagsheild, — ekk-
ert heimskulegt lýðveldi með
heimskulegum forsetum, heldur
kjörinn konungur á borð við
Julius Caesar.“
f huga sínum bjóst hann
auðvitað við því að verða sjálf-
ur Caesar, þegar einræðis-
stjórn væri komin á. Það kom
aldrei fyrir hann að hnjóta um
raunvéruleikann. Hann hélt
langar ræður um það hvernig
yrði að boða lýðnum „Sann-
leikann", og hann virtist í eng-
um vafa um það að lýðurinn
mundi hlusta á sig.
Ég spurði hann, hvaða að-
ferðum hann hygðist beita. Ætl
aði hann að gefa stjórnmála-
heimspeki sína út í bókarformi?
Nei, — í þessu spillta þjóðfé-
lagi okkar er prentað orð alltaf
lygi. Ætlaði hann að standa á
sápukassa í Hyde Park og
boða „Sannleikann“? Nei, —
það væri alltof hættulegt.
(Hann var stöku sinnum undar
lega hagsýnn). Jæja, sagði ég,
hvað ætlarðu þá að gera? Á
þessu augnabliki skipti hann
ævinlega um umræðuefni.
SLAGORÐ HANS — „í
ANDA EINRÆÐISHERRA
FASISTA".
Smám saman rann það upp
fyrir mér að hann hafði í raun-
inni enga löngun til að bæta
heiminn, heldur aðeins að
halda þrumuræður yfir sjálf-
um sér um það hve slæmur
hann væri. Ef svo vildi til að
einhver annar yrði áheyrandi
að þessum ræðum, þá var .það
ágætt, en þær voru í mesta lagi
sniðnar til að hæna til fylgis
við hann fámennan hóp læri-
sveina, sem gætu setið í eyði-
mörk Nýju Mexíkó og fundizt
þeir vera helgir menn. Bréfin
til mín voru rituð á máli ein-
ræðisherra fasista og sögðu
mér fyrir hvað ég yrði að pré-
dika. „Yrði“ var undirstrikað
13 sinnum.
Bréf hans urðu sífellt fjand-
samlegri. Hann skrifaði:
„Hvaða gagn . . . er að því að
lifa eins og þú gerir? Nú á tím
um verður maður að vera
útlagi, ekki kennari eða pré-
dikari." Ég var að verða meiri
útlagi en hann varð nokkurn
tíma og átti erfitt með að skilja
forsendu umkvartana hans við
mig.
í annað skipti skrifaði hann:
„f öllum bænum hættu alger-
lega að vinna og skrifa og
reyndu að verða að lifandi
veru í stað þess að vera vél-
rænt tæki. Reyndu að verða að
engu, að moldvörpu, að skepnu
sem stjórnast af eðlishvötum,
en hugsar ekki. Reyndu í öll-
um bænum að verða að barni
og hætta að vera fræðimaður.
Hættu að gera nokkuð, — en
farðu að vera. Byrjaðu á byrj-
uninni og vertu fyrirmyndar-
barn, — í nafni hugrekkisins.“
„Já, og svo langar mig til að
biðja þig um að geta mín í
erfðiaislkná þiinmii. Arfleiddu mig
að nógu miklu til að lifa á. Ég
vil lifa að eilífu. En ég vil
verða að einhverju leyti arf-
taki þinn.“
Það eina sem athugavert var
við þessa áætlun hans fyrir
mig varð það, að tæki ég hana
til greina, þá hefði ég ekkert
til að arfleiða neinn að.
Hann hafði leyndardóms-
fulla heimspekikenningu um
„blóð" sem ég hafði illan bif-
ur á. „Til er,‘‘ sagði hann,
„önnur meðvitund en í heila og
taugum. Það er blöðmeðvltund
í okkur sem starfar óháð hinni
venjulegu meðvitund hugans.
Maður lifir, veit og á tilveru
sína undir blóðinu án nokkurs
sambands við taugar og hei!a.“
„Þetta er annar helmingur
lífsins sem tilheyrir myrkrinu.
Þegar ég tek konu, þá er
blóð-reglan ríkjandi. Blóð-vit-
und mín er yfirþyrmandi. Við
ættum að gera okkur grein fyr
ir því að við höfum blóð-vit-
und, blóð-sál, auk hugar- og
taugavitundar." Satt að segja
þótti mér þetta mesta rugl, og
ég snerist ákaft gegn því, þótt
ég vissi ekki þá að það leiddi
beint til Auschwitz.
Hugsanir hans voru enda-
lausar sjálfsblekkingar í gervi
raunsæisstefnu. Frásagnargáfa
hans var undraverð, en því
fyrr sem hugmyndir hans
gleymast því betra. Eftir á að
hyggja held ég að það hafi
hvergi verið heil brú í þeim.
Þær voru hugmyndir við-
kvæms, tilvonandi harðstjóra
sem reiddist við heiminn fyrir
að hlýða ,.ekki á svipstundu.
Þegar það ránn upp fyrir hon-
um að á.nnað fólk væri til,
lagði hann hatur á það. En
oftast iifði hann aleinn í eigin
ímyndunárheimi, sem byggður
var eiriá' æðislegum mannver-
um og hann óskaði að þær
væru.
„í KYNFERÐISMALUNUM
EINUM VARÐ IIANN AÐ
VIÐURKENNA AÐ HANN
VAR EKKI EINA
MANNVERAN í
HEIMINUM."
Sú óhóflegá áherzla sem
hann lagði á kyrilíf var sprott-
in af þgilri staðreynd að í kyn
lífinu einu neyddist hann til að
játa að harin var ekki eina
mannveran í heiminum. En það
var svo sársaukafullt fyrir
hann að hann ímyndaði sér
kynmök sem stöðuga baráttu
þar sem hvor aðilinn um sig er
að reyna að koma hinum fyrir
kattarnef.
f byrjun ársins 1916 tók
styrjöldin á sig ofsafengnari
mynd og aðstaða friðarsinna
heima fyrir varð erfiðari. Á
tíma Páskauppreisnarinnar í
Dublin voru 37 liðhlaupar
af samvizkuástæðum dregnir
fyrir rétt og þeir dæmdir til
lífláts. Við fórum nokkrir á
fund Asquiths til að fá dóm
þeirra mildaðan. Hann hlustaði
kurteis á mál okkar og gerði
þær ráðstafanir sem nauðsyn-
legar voru. Það hafði verið al-
mennt álit fólks, og jafnvel
ríkisstjórnarinnar, að liðhlaup
ar af samvizkuástæðum ættu
ekki samkvæmt lögum yfir
höfði sér dauðarefsingu, en
þetta reyndist vera misskilning-
ur, og hefði Asquith ekki skor-
izt í leikinn, er áreiðanlegt að
margir þeirra hefðu verið
skotnir.
Lloyd George var hins veg-
ar erfiðari maður viðfangs. Ég
fór eitt sinn ásamt Clifford
Allen (formanni No Con-
scription Fellowship, Samtaka
til stuðnings iiphlaupum af
samvizkuástæðum) og ungfrú
Catherine Marshall til fundar
við hann vegna samvizku-
liðhlaupanna sem haldið var í
fangelsi. Framkoma hans við
okkur var frjálsleg og geð-
felld, en hann veitti ekki hina
minnstu úrlausn mála. Að lok-
um, þegar vlð vorum að fa?ra,
hélt ég yfir honum skamma-
ræðu í hálfgerðum biblíustíl og
sagði honum að nafn hans yrði
skráð í mannkynssöguna með
svívirðingu.
Er herútboð tók að gerast
enn almennara, helgaði ég næst
um allan tíma minn og starfs-
orku máli samvizkuliðhlaup-
anna. í samtökum ,,No Con-
scription Fellowship“ voru ein
göngu menn á herskyldualdri,
en þau þágu samvinnu kvenna
og eldri manna. Eftir að öllum
meðlimum fyrstu stjórnarinnar
hafði verið varpað í fangelsi,
var stofnuð varastjórn, sem
ég hafði formennsku í. Þetta
var mjög umfangsmikil vinna,
sem var að nokkru leyti fólg-
in í því að gæta hagsmuna ein-
staklinga og að nokkru leyti
því að hafa auga með herqað-
aryfirvöldunum til að hafa gæt
ur á því að þau sendu ekki
samvizkuliðhlaupa til Frakki
lands af því að það var aðéins
eftir að þeir höfðu verið send-
ir til Frakklands að yfir þeim
vofði dauðarefsing.
Clifford Allen var ungur
maður sem var gæddur miklum
haéfileikum og kænsku. Hann:
var dreginn fyrir herrétt og
séndur í fangelsi. Eftir það sá
ég hann aðeins í örfá skipti
allt stríðið þá fáu daga sem;
hann gekk laus á milli fangels
isdóma. Hann var látinn lau$
af heilsufarsástæðum snemma
ársins 1918, en skömmu siðar
fór ég sjálfur í fangelsi.
Það var þegar Clifford Alleri
var fyrst kallaður fyrir rétt, að!
ég hitti í fyrsta sinn Lady Con-
stánce Malleson, sem alþekkt;
var undir sviðsnafn.i sínu Col-
.ette O’Neil. Colette vaj:.r.jgift:
leikaranum og leikritahöfund-
inum Miles Malleson. Hanii
gekk sjálfviljugur í herinn ár-
ið 1914, en var svo heppinn að
vera leystur frá herþjónustu
vegna lasleika í öðrum fætin-
um. Þá prýðilegu aðstöðu, sem
hann tryggði sér á þennan hátt,
notaði hann af miklu örlæti í
þágu samvizkuliðhlaupanna,,
enda hafði hann eftir inn-
göngu sína í herinn sannfærzt
um réttmæti málstaðar friðarT.
sinna.
Ég tók eftir Colette i réttin-
um og var kynntur fyrir henni,
Ég komst að raun um að hún
var ein af vinum Allens, sem
sagði mér að hún væri óspör á
tíma sinn, frjáls í skoðunum
sínum og styddi friðarstefnuna
af heilum hug. Að hún var ung
og mjög fögur, hafði ég séð
sjálfur. Hún var leikkona og
hafði vakið mikla athygli fyr-
ir góða frammistöðu í tveimur
aðalhlutverkum í röð, en þegar
str’ðið hófst. evddum við öll-
um defffnum við að skrifa utan
á umcjög í skrifstofu ,.No Con-
scrintion Fellowshin". Þegar
þarna var komið sögu. fferði ég
auðvítað nauðsynlegar ráðstaf-
anir til að kvnnast henni nán-
ar.
ftamnevti mitt við Ott.oline
hami að undanförnu verið að
kó’na.
Ég hitti Colettp næst rétt við
Rus=°ll Snuare Ég fann að ég
var orðinn mjög hrifinn af
honni en mér gafst ekki tæki-
færi til að gera annað í mál-
ino Qn að geta he«s að fáeinum
fiöfjum s’ðar ætti ég að flvtia
ávarn i Portman Fnoms Bak«r
Fraim/h. á bls. 14
2 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
28. júmí 1970