Lesbók Morgunblaðsins - 28.06.1970, Blaðsíða 10

Landslag í Vendilsýslu. Xeikn-
ing eftir Lárus Sigurbjörnsson.
FYRR á árum voru þeir
kailaðir „sigldir“, er sótt höfðu
heim framandi þjóðir, — og
þótti stórt orð.
Flestir leituðu til kóngsins
Kaupmannahafnar, enda var
hún okkar raunverulega höfuð-
borg um langan aldur, bæði í
stjórnfarslegu og menningar-
legu tilliti.
Enn er það svo, á öld hrað-
amis og síaiuikiininia ferðialagia, að
Kaupmannahöfn og Sjáland
eru mest sótt af þeim, sem tæki
færi hafa til að sigla yfir Atl-
ants ála. Færri eru þeir sem
fara um Jótland, og enn færri
heimsækja Vendilsýslu (Vend-
syssel), þ.e. norður fyrir Lima-
fjörð. Það ferðalag er samt alls
ómaks vert, ef tími og tæki-
færi eru til að skoða sig nokk-
uð um og kynnast Iandi og
staðháttum lítillega.
Eins og vitað er, þá sker
Limafjörðurinn Jótlandsskaga í
tvennt, svo norðan hans er
raunverulega eyja. Meginhluti
þessarar eyju heitir Vendil-
sýsla (Vendsyssel). Hún er
nyrzt af 14 józikiuim sýslum, sem
taldar eru í jarðabók frá 1231.
Hafði hver af þeim sitt sér-
staka sýsluþing, og voru oftast
eitt og sama prófastsdæmi. En
sýsluþingin voru aflögð í lok
miðalda, og kirkjuskipan öll
breyttist með tilkomu siðabótar.
Enn .má lesa sýslunöfnin af
bókum, en þau eru öll horfin
úr daglegri notkun og finnast
ekki á landabréfum, — nema
Vendilsýsla, sem nánast er
sama landssvæði og Hjörrig
amtið. Það er kennt við smá-
bæinn Hjörring, sem er vina-
legur staður miðsvæðis í sýsl-
unni, með um 16 þúsund íbúa.
Hann hefur frá fornu fari ver-
ið höfuðstaður Vendilbúa og er
nú verzlunarmiðstöð, krossgöt-
ur samgangna og menntasetur.
Þarna norður frá vorar yfir-
leitt seinna, en sunnar í land-
inu. Er talið, að sumarið komi
þar allt aið hiálfuim mámiuði
seinna en á Sjálandi. Og það
fundum við hjónin glögglega,
þegar við komum þar í maíbyrj-
un. Trén voru tæpast laufguð,
og erkióvinurinn: vestanvind-
urinn, angraði þau og áreitti
sem mest hann megnaði. Engu
að síður fannst okkur landið og
mannlífið forvitnilegt, að sumu
leyti skyldiara dkikiar hrjósitruim,
en illa skildum við mál sumra
Vendla þótt það lagaðist nokk-
uð er fram í sótti!
Vestantil er landið flatt og
tilþrifalítið, en hækkar og
hýrnar er austar dregur. Þar
eru lyngi vaxnar hæðir og
beykiskógar. Inni í landi eru
lyngflesjur og mýrar, mest
þeirra er Villimýrin stóra (Den
store Vildmose). Austast eru
lágir sandhólar helztir ein-
kenna.
Fyrr á öldum var Vendil-
sýsla mikið skógi vaxin, og
stór svæði frjósamari en nú.
Svo var það á 15. öld, sem tal-
ið er að sandstormarnir hafi
byrjað fyrir alvöru að láta
greipar sópa um gróður og
byggð. Eins er vitað um mikið
skógarhögg á 16. og 17. öld.
Það var uppöcrvuin fyrir eyðimg-
una. Sjást nú stór svæði, sem
fyrrum voru frjósöm akurlönd,
þakin grágulum, hálflyngivöxn-
um sandhólum. Mikil vinna og
fjármunir hafa verið í það lögð
að græða upp sandflesjurnar,
fyrst með harðgerðum grasteg-
undum, og síðar skógum og
skjólbeltum. Er þar fyrst og
freimst nioitaö harðiglert gremd, sem
betur stenzt ásókn sands og
storma, en veikbyggðari lauf-
tré.
Enginn annar hluti Danmerk-
ur hefur liðið jafn mikið I
þessu höfuðskepnustríði og
Vendilsýsla. Og flest skip hafa
farizt 'þar við stnenidiur, srvo það
er ekki að ófyrirsynju að hinn
opni og breiði flói sunnan við
Hirtshals hefur hlotið nafnið
Kveinstafaflói, eða Jammer-
Higten.
Þarna eru mörg samverkandi
öfl að verki: stormasamt svæði,
hafnlaus strönd, sandströnd,
sem er á sífelldu kviki, eyðist
og myndast. Landbrot er víða
stórfellt að vestanverðu, en
frekar er um landmyndun að
austan. Greinin, fremsti hluti
Skagans er t.d. alltaf að lengj-
ast. Vestanvindurinn feykir
sandinum fram, og hafstraum-
arnir beggja vegna mynda röst,
sem teygir fram totuna. Þann-
ig hefur Greiiiniiin liengzt ár frá
ári, t.d. um 200 m á tímiabilinu
frá 1888 til 1929.
Víðaisit hefiur tekiizt að hiefta
sandfokið á landi, fyrst með
ræktun marhálms og harð-
gerðra grastengunda, síðar með
barrtrjám. Þannig hafa storm-
hrakin svæði smám sáman
nýtzt sem ræktarland.
Eiinis oig fyrr sisgir hafa
skiptapar löngum verið miklir
við strendur Kveinstafaflóa og
í nánd við Skagen. í görnlum
skjölum frá 13. og 14. öld er
fjöld frásagna um skipströnd
við hættulega strönd Vendla.
Greinir þar sérstaklega frá
skipum Hansakaupmanna. Þó er
sennilegt að fæstar slysfara-
sögur þessa tímabils hafi bor-
izt nútfmiamiuim. Það er eikiki
fyrr en um miðja 18. öld sem
heimildir fara að verða nokk-
urn veginn sannferðugar.
Björn Daníelsson
Af slóðum
V endla
Ferðaþættir frá Jótlandi
Vitað er, að á þessum slóð-
um urðu geipilegir skiptapar
haustið 1825. Þá fórust m.a. 25
skip við Læsö, sem er við
Skagann austanverðan, auk
fjölda annarra við Skagann
beggja vegna. Eins var það
bæði árin 1811 og 1838, að slys
voru stórfelld, a.m.k. fórust 21
skip við strendur Vendilsýslu
síðara árið.
Er við komum nær nútíðinni,
liggiur fyrir fjöldi stiaðlfestra
frásagna um skipsströnd og
nauðir frá þessum slóðum.
Við íslendingar vitum ofur-
vel hve suðurströndin hjá okk-
ur er varhugaverð, enda ófá
skipim, siem þar hafa laigzt í síð-
asta lægi. Strönd Vendla er
ekki ósvipuð. Munurinn er bara
sá, að þar framhjá er ein fjöl-
farnasta siglingaleið í heimi, og
eðlilegt, aið tjónin yrðu í raoikikru
hlutfalli við það.
En frásagnir frá atburðum
Jótlandsstranda greina ekki
aðeins frá hörmungum og
dauða. Þær segja líka frá því,
hvernig hugrakkir fiskimenn og
strandbyggjar lögðu eigið líf í
sölurnar til þess að freista að
Dæmigerff dönsk sveitakirkja í Vendiisýslu.
bjarga þeim, sem lent höfðu, í
sjávarnauið. En þrátt fyrir góð-
an vilja og oft og tíðum óhvik-
ula við'leiitmá urðu ó'höppiin sí-
fellt.
Og það er ekki nema eðli-
legt að hafnlaus s trönd
kalli björgunarmenn til verka
— jafnt áður sem nú. Hrein
mannúð er ekki stundarfyrir-
brigði dagsins í dag, þótt hún
kunni nú að vera mikilvirkari
en fyrrum.
Samkvæmt þeim nánustu
heimildum, sem ég hefi yfir að
ráða, hét sá Berent Claudi, sem
fyrstur manna beitti sér fyrir
samræmdum björgunaraðgerð-
um við strendur Vendla.
Sjálfur mun hann hafa verið
alinn upp við hina hættulegu
og kyngimögnuðu sandströnd,
og orðið vitni að þeim voða,
sem þráfaldlega steðjaði þar að
landi. Snemma mun hann einn-
ig hafa tekið þátt í því mann-
úðarstarfi, að lífga hálfdauða
og þrekaða strandmenn, sem
fyrir miskunn eða duttlunga
örlaganna bar þar að landi.
Þessi ágæti Claudi komst við
af þeim hörmungum, sem sífellt
vofðu þarna yfir. Ekki aðeins
hinn vísi dauði þeirra, sem haf-
ið kallaði til síri, heldur einnig
þær ómannúðlegu meðfarir,
sem strandmenn mættu oft og
tíðum.
Þess vegna var það, að hann
kom sér í samband við enskar
björgunarstöðvar, sem þá
höfðu verið reknar um nokk-
urn tíma, og kynnti sér starf-
rækslu þeirra, — hv°rnig
skipulag þeirra var samræmt,
og mannúðin látin ofar siónar-
miðd þefrna sam föiginiuií'u til-
komu strandgóssins.
Claudi þekkti af hrygRí1egri
raun, það sjónarmið íbúanna í
stöku fátæku fiskiþorpi. að
strandið væri guðs gjöf, og að
eitt strand gætí bjargað íbú-
unum frá vesöld tvö næstu ár-
iin. Bn kuminiuiritia Claiudás af
brezku strandstöðvunum hafði
styrkt þá trú hans, að mann-
úðin skyldi mammoni ofar.
Hann var sannfærður um að
þeir sem í nauðir rata eru
hjálpar þurfi.
Vegna reynslu sinnar á
æskuslóðum og kunnugleika af
brezik'Tn sitrain 'i itöð'vuim anin
Claudi nú að því af ódre’-andi
dugnaði að byggia upp =am-
ræmdar björgun arstöðvar og
björgunarstarf.
Sú uppbygging var fóigin í
því að koma á fót föstum v>jörg-
unarstöðvum í öllum h“lztu
þorpum á strandsvæði Vendla.
Útbúnaðurinn var víörg-
unarbátur, ákveðinn hópur
björgunarmanna ásamt hestum
10 LESBOK MOEGUNBLAÐSINS
28. júni 1970